Centrum Badań Antropologicznych nad Prawosławiem(CBAnP)

Badania prowadzone były przez dr Ewę Klekot na terenie Fruškiej Gory w Wojwodinie (Serbia), oraz w instytucjach muzealnych i wśród konserwatorów zabytków cerkiewnych w Belgradzie i Nowym Sadzie. Wybór Fruškiej Gory podyktowany był jej wieloaspektową patrymonializacją jako Świętej Góry serbskiego prawosławia (17 czynnych klasztorów, w tym jeden w randzie ławry), a zarazem parku narodowego oraz miejsca pochówku Branka Radičevića, jednego z serbskich poetów narodowych romantyzmu.
Celem było sformułowanie kategorii antropologicznych, które odnosiłyby do siebie dwa odmienne dyskursy o wizualności i sztuce kształtujące współczesny stosunek do zabytków sztuki cerkiewnej w kontekście serbskiego prawosławia. Refleksja antropologiczna – podobnie jak zachodnia myśl o sztuce – osadzona jest w nowoczesnym okulocentryzmie i związanych z nim relacjach spojrzenia i władzy; natomiast stosunek do obrazowej reprezentacji sacrum w chrześcijaństwie wschodnim zyskał postać oddzielnej gałęzi teologii i ufundowany jest na wynikających z niej zaleceniach i praktykach. Współczesny stosunek do religijnych przedstawień obrazowych oraz szerzej sztuki cerkiewnej w Serbii, gdzie z jednej strony prawosławie pełniło i pełni niezwykle istotną rolę w konstruowaniu tożsamości narodowej [Gil 2005], a z drugiej socjalistyczna Jugosławia wniosła nowoczesne podejście do zabytków, został wybrany jako pole antropologicznej obserwacji i refleksji właśnie ze względu na możliwość dotarcia do sposobów konstruowania wartości obrazów i przedmiotów religijnych na skrzyżowaniu różnych systemów epistemologicznych. W badaniach empirycznych chodziło o prześledzenie dyskursu ustanawiającego wartość zabytkową w odniesieniu do dzieł plastyki prawosławnej, zarówno tych, które nadal pełnią religijne funkcje kultowe, jak i tych przechowywanych w instytucjach służących nowoczesnemu kultowi zabytków [Riegl 2002 (1903)]. Analiza praktyk patrymonializacyjnych realizowanych na Fruškiej Gorze oraz w odniesieniu do pochodzących z niej obiektów prawosławnego kultu (ikon) i wskazanie na relacje zachodzące między różnymi trybami patrymonializacji w praktykach różnego rodzaju odwiedzających park narodowy i klasztory pozwala zaobserwować współwystępowanie odmiennych trybów ucieleśnienia [Klekot 2014, Klekot 2015]: np. piesza wędrówka jest praktyką ucieleśniającą krajobraz ojczysty i wpisaną weń historię, natomiast nie ucieleśnia żadnych znaczeń religijnych (na Fruškiej Gorze pielgrzymi nie wędrują pieszo); ucieleśnienie poprzez słuch, węch i dotyk jest niezwykle istotną częścią konstruowania znaczeń przestrzeni rytualnej cerkwi i znajdujących się w niej przedstawień, podczas gdy całkowicie jest ono wyrugowane z procesu konstruowania wartości i znaczeń ikon w galerii sztuki – próbą przełamania tej różnicy i osadzenia poddanych muzeifikacji obiektów w systemie ucieleśnienia ich wartości właściwym religii prawosławnej jest oprawa muzyczna wystawy sztuki cerkiewnej w Muzeum Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w Belgradzie. Z różnicami w obrębie praktyk ucieleśnienia łączą się różnice w praktyce konserwacji ikon w zależności od ich przeznaczenia do kultu lub ekspozycji muzealnej. Z perspektywy konstruowania serbskiego dyskursu narodowego ważną kategorią stają się tak zwane ikony zografskie, którym to terminem tym określa się między innymi większość najstarszych ikon pochodzących z Fruškiej Gory. Serbski dyskurs narodowy odwoływał się do Prawosławia na kilka różnych sposobów, z których tak zwane „Świętosawie” stało się najsilniej obecną, zideologizowaną wersją nacjonalistycznej ortodoksji [Gil 2005]. Świętosawie było w dużej mierze reakcją na proces laicyzacji serbskiej tożsamości narodowej i jej osadzenia w folklorze, do którego doszło w XIX wieku, jako że w serbskim dyskursie tożsamościowym przyswojona przez inteligencję ludowość stała się narzędziem egzotyzacji cerkwi. Ludowość ikon zografskich i ich walory artystyczne stają zatem nośnikami znaczeń lokujących je w innych systemach wartości niż prawosławna teologia ikony.