Ukraińcy w Polsce: jedność, różnice, dyskursy diasporyczne

Badacze relacji ukraińsko-ukraińskich w Polsce mierzą się z koniecznością unikania „grupizmu”, bowiem wyodrębnianie trzech diasporycznych “segmentów” (mniejszość narodowa, migranci sprzed i po 24.02.2022) prowadzi do uproszczonych kategoryzacji, w ramach których umykają z pola widzenia dalsze wewnętrzne zróżnicowania (genderowe, klasowe, regionalne, językowe, wynikające z różnic pamięci, obywatelstwa i statusu pobytowego, stopnia zakotwiczenia itd.), dobrze widoczne w perspektywie intersekcjonalnej. Antropologiczna soczewka staje się w tym przypadku najlepszym sposobem uchwycenia tego zróżnicowania.

W wykładzie przedstawię fragment antropologicznych badań terenowych realizowanych w ramach zespołowego projektu "Procesy diasporotwórcze na przykładzie społeczności ukraińskich w Polsce: studium antropologiczne", kierowanego przez prof. Patrycję Trzeszczyńską z IEiAK UJ. Badania rozpoczęliśmy w 2021 r., chcąc uchwycić relacje pomiędzy dwiema, roboczo wyodrębnionymi, grupami: przedstawicielami ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce i migrantami z Ukrainy. Po lutym 2022 w polu naszych zainteresowań znaleźli się również migranci wojenni.

Przeprowadzone badania pozwoliły nam zaproponować koncepcję “procesów diasporotwórczych”. Rozumiemy je jako działanie diasporycznych projektów, idiomów, postaw i dyskursów, stereotypów i klisz, dostrzeganych przez nas w wyobrażeniach społecznych i praktykach kulturowych, a także jako sam sposób ich konstruowania i negocjowania. Kiedy te wyobrażenia społeczne i praktyki kulturowe są traktowane przez zbiorowość jako wspólne, mają ładunek mobilizacji tej zbiorowości. Wzmacniają nie tylko poczucie jedności, ale i wytwarzają różnicę i aktywują obrazy diasporycznego Innego – tego, który jest nominalnie podobny, ale jednak odmienny, niewłaściwy, mniej wartościowy czy mniej moralny. Procesy diasporotwórcze nie są teleologicznym konceptem: nie zakładają z góry istnienia diaspory ani też uformowania się jej w przyszłości jako substancjalnego bytu.

Biogram:

Dr Grzegorz Demel, antropolog kulturowy, socjolog i ukrainoznawca, adiunkt w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Zainteresowania naukowe koncentruje wokół etniczności, migracji i diaspor; analizuje dyskursy tożsamościowe w Polsce i Ukrainie. Badania terenowe prowadził Polsce, Ukrainie i Kanadzie. Uczestniczy w projekcie badawczym poświęconym relacjom pomiędzy członkami ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce i migrantami z Ukrainy, aktualnie rozpoczyna także badania nad transnarodowym wymiarem mobilizacji polskiej mniejszości narodowej w Ukrainie w obliczu pełnoskalowej wojny. Jest zwolennikiem nauki zaangażowanej w zmianę społeczną; przez wiele lat był związany z organizacjami pozarządowymi, w których prowadził m.in. polsko-ukraińskie projekty aktywizacji obywatelskiej i partycypacyjne diagnozy lokalne oraz warsztaty z zakresu wrażliwości międzykulturowej; jest zaangażowany w pomoc humanitarną w Ukrainie i na granicy polsko-białoruskiej. Sekretarz redakcji kwartalnika "Kultura i Społeczeństwo".

Polecane lektury:

1) Trzeszczyńska P. & Demel G., 2025, From Differences to Relations: Towards Diaspora-Forming Processes, International Migration https://doi.org/10.1111/imig.13361

2) Dunin-Wąsowicz, R. & Fomina, J. 2020. The Euromaidan Moment. The Making of the Ukrainian Diasporic Civil Society in Poland. In Oleinikova, O. & Bayeh, J. (eds.) Democracy, Diaspora, Territory: Europe and Cross-Border Politics, 91–112. Routledge. [dostępny np. tu: https://www.academia.edu/40938446/The_Euromaidan_Moment_the_making_of_the_Ukrainian_diasporic_civil_society_in_Poland_1]