Ludzie z fabryki porcelany

Projekt jest propozycją nowatorskich, interdyscyplinarnych badań współczesnej kultury materialnej. Jako obszar badań został wybrany proces wytwarzania porcelanowych naczyń stołowych w fabryce porcelany oraz konstruowanie znaczeń i wartości społecznej różnych rodzajów umiejętności i pracy zaangażowanych w ten proces.

Badania wykorzystują podejścia wypracowywane aktualnie w obrębie nowej sub-dyscypliny, antropologii dizajnu. Jako ramę społeczno-teoretyczną zaproponowano logikę tego, co społeczne nakreśloną przez Bruno Latoura, a jako główne podejście interpretacyjno-badawcze przyjęto jego teorię aktora-sieci. Proponowane metody łączą tradycyjny warsztat antropologa (wywiad pogłębiony i biograficzny, obserwacja uczestnicząca) z posthumanistyczną metodologią społeczną (ANT) oraz bezpośrednią ingerencją artystyczną w pole badań, która ma za zadanie skłonić do refleksji aktorów-ludzi zaangażowanych w badane procesy.

Badania składają się z trzech głównych elementów:

1. etnografii miejsca pracy opartej na: wywiadach z pracownikami fabryki porcelany oraz obserwacji ich pracy połączonej z dokumentacją fotograficzną, obserwacji pracy w studio projektowym i administracji fabryki oraz rozmowach z ich pracownikami;
2. historii mówionej fabryki, ze szczególnym uwzględnieniem pamięci o procesie transformacji gospodarczo-ustrojowej.
3. działania artystycznego z udziałem pracowników fabryki oraz wystawy, która przedstawiać będzie zarówno dokumentację badań i działania, jak również materialny produkt tego działania; konfrontacja pracowników fabryki – zarówno robotników, jak i projektantów – z wystawą odnoszącą się do ich pracy będzie także obserwowana i starannie rejestrowana jako materiał badawczy. Wystawa pokazana zostanie po raz pierwszy w miejscu dostępnym dla pracowników fabryki, a następnie w Poznaniu, Warszawie i Krakowie.

Ad. 1. Celem badań etnograficznych jest pozyskanie rozległego materiału na temat funkcjonowania fabryki porcelany cienkościennej. Badania obejmą wszystkie etapy procesu wytwarzania oraz wszystkich jego uczestników: od studium projektowego do gotowego wyrobu, Badania te dostarczą materiału do analizy procesu powstawania naczyń w kategoriach ANT poprzez zidentyfikowanie na poszczególnych etapach projektowania, prototypowania i produkcji mediatorów, pośredników (mediators/ intermediaries) i aktorów/aktantów oraz łączących ich relacji, sposobów działania i charakteru udziału.

Analiza procesu powstawania naczyń w kategoriach ANT (actor-network theory, pol. teoria aktora-sieci) [Latour 2005] pozwoli na zrealizowanie celu, którym jest rozpoznanie umiejętności/ potencjału poszczególnych aktorów (ludzkich i nie-ludzkich), ich charakterystyki i rodzaju, w tym rozpoznanie i opisanie wiedzy, którą dysponują zaangażowani w wytwarzanie naczyń ludzie (ze szczególnym naciskiem na takie kategorie jak wiedza niejawna, ucieleśniona, myślenie projektowe, innowacja) [Ingold 2000, 2013; Harris red. 2007]. Dzięki takiemu podejściu możliwe będzie też określenie sposobu konstruowania i przekazywania tej wiedzy i umiejętności, w całej jej specyfice i zróżnicowaniu [Ingold 2013], a także rozpoznanie wartościowania jej poszczególnych rodzajów przez samych aktorów oraz w procesie zarządzania fabryką.

Ad. 2. Wywiady biograficzne dostarcza materiałów poszerzających wiedzę o pamięci polskiej transformacji gospodarczej widzianej oczyma robotników, a także o relacjach łączących ludzi zatrudnionych w fabryce z miejscem ich pracy.

Ad. 3. Działanie artystyczne i wystawa nie mają w założeniu charakteru animacji kultury, ani nie pełnią wyłącznie zadań popularyzatorskich. Wprowadzenie ich jako elementu badań to efekt refleksji nad toczącą się od kilku dziesięcioleci dyskusją o konsekwencjach, jakie dla wiedzy i samowiedzy badanych ma obecność badacza i jego badania. Wykorzystane tutaj zostanie podejście określane jako konceptualizm etnograficzny [Ssorin–Chaikov 2013, Murawski 2013], polegające na świadomej, performatywnej ingerencji badacza w pole badań, wykorzystującej środki artystyczne do konfrontacji badanych z interpretacją rzeczywistości pola badań przez badacza. Taka konfrontacja, cz nawet wejście z badanymi w spór wytwarza przestrzeń dyskusji, w której partnerzy (badacz i badany) traktują się jak równi: nie tylko przytakują, lecz także mogą kwestionować nawzajem swoje poglądy [Borneman and Hammoudi 2009].

Interwencja artystyczna i wystawa mają na celu wywołać reakcję aktorów-ludzi skonfrontowanych z interpretacją własnych działań, stawiającą pytania o potoczne wartościowania różnych typów pracy i aktorów oraz ich umiejętności i wiedzy. Łączy naukowe pytanie o konsekwencje, jakie ma dla badanych obecność badacza w terenie ze skierowaną do badanych zachętą do refleksji nad implicite przyjętymi ramami pojęciowymi, kształtującymi ich myślenie o własnej pracy.

Znaczenie badań z perspektywy badań społecznych i humanistycznych:

1. projekt dostarczy nowej wiedzy o współczesnej kulturze materialnej i wniesie wkład w rozwój szerszej humanistyczno-społecznej refleksji nad rzeczami i materialnością.
2. Wniesie też nowy materiał do rozważań na temat związków człowiek-technologia.
3. Poznawczo niezwykle ważne jest to, że obejmie on równocześnie wiedzę i umiejętności dotychczas badane oddzielnie i traktowane hierarchicznie: „kreatywne” działania projektantów, „rzemieślnicze” umiejętności modelarzy, oraz „mechaniczne” umiejętności robotników.

Wyniki badań będą przedstawione w formie wystąpień na konferencjach krajowych i zagranicznych oraz opublikowane w postaci artykułów naukowych i co najmniej jednego artykułu popularyzatorskiego.

Znaczenie z perspektywy badanych i badanego przedsiębiorstwa:

1. rozpoznanie charakteru ich wiedzy i umiejętności oraz zaangażowanie w działanie artystyczne i przedstawienie w formie wystawy potencjalnie może wpłynąć na wartościowanie przez nich własnej pracy oraz zwiększenie jej prestiżu.
2. rozpoznanie specyfiki potencjału jakim dysponują poszczególni aktorzy działający na różnych etapach wytwarzania naczyń może być przydatne przy zarządzaniu ich wiedzą i umiejętnościami, a w konsekwencji przekształcić stosunki pracy na lepiej uwzględniające możliwości i potrzeby wszystkich aktorów.

Znaczenie z szerszej perspektywy społecznej: Działanie artystyczne i wystawę - która przyczyni się do szerszej popularyzacji wiedzy o badaniach i projekcie - dodatkowo można potraktować jako rodzaj „defetyszyzacji” porcelany jako wyrobu, czyli wkład w szerszą społeczną dyskusję o rzeczach i ich statusie we współczesnej rzeczywistości kulturowej i miejscu człowieka w ich wytwarzaniu.