Lokalność, przestrzeń i państwo w alpejskiej dolinie: społeczność lokalna wobec projektu szybkiej kolei (TAV) w Val di Susa
Val di Susa to dolina położona we włoskich alpach, na zachód od Turynu, ku granicy francuskiej. Zgodnie z promowanym przez włoski i francuski rząd projektem, ma tędy przebiegać nowa miedzynarodowa linia szybkiej kolei (wł. treno alta velocità, TAV), łącząca Turyn i Lyon. Jednak już od chwili ogłoszenia pierwszych, szkicowych planów, na początku lat 90., projekt spotkał się z oporem miejscowej ludności, obrońców środowiska, rozmaitych, głównie lewicowych grup politycznych, a także niezależnych ekspertów. Zwracają oni uwagę na wątpliwą opłacalność kosztownej w budowie i utrzymaniu linii, która zdublowałaby istniejące już połączenie, a także protestują przeciwko niszczącemu wpływowi projektu na pejzaż, środowisko i lokalną gospodarkę w Val di Susa. Narodzony z owych protestów ruch No TAV, w ciągu swej długiej historii, powiązał te lokalne problemy ze złożoną krytyką neoliberalnej ekonomii politycznej, zwłaszcza w odniesieniu do rozwoju infrastrukturalnego i wykorzystania przestrzeni, a także z krytyką związków pomiędzy państwem a potężnymi grupami przemysłowymi i finansowymi. Ruch No TAV wyznaczył nowy wzorzec oporu przeciwko niszczącym efektom neoliberalnej globalizacji – oporu, który czerpie siłę z zakorzenienia w specyfice lokalnych terytoriów i wspólnot. Podobne ruchy wyrosły następnie w różnych częściach Włoch, a aktywiści z Val di Susa utrzymują aktywne kontakty z licznymi innymi ruchami oporu i protestu na całym świecie.
W ramach realizowanego w latach 2013‑2016, dzięki projektu „Lokalność, przestrzeń i państwo w alpejskiej dolinie: społeczność lokalna wobec projektu budowy szybkiej kolei (TAV) w Val di Susa” (grant NCN z programu Fuga 2), dr Mateusz Laszczkowski (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej, Uniwersytet Warszawski) przeprowadził ponad rok intensywnych etnograficznych badań terenowych wśród aktywistów No TAV w Val di Susa (2014‑2015). Oparte głównie na metodzie obserwacji uczestniczącej, zrealizowane badania podkreślają ogromną wewnętrzną różnorodność ruchu No TAV i opisują wypracowane wewnątrz ruchu praktyki demokracji bezpośredniej, wolnej od hierarchii czy struktur przywódczych. Badania pozwalają naświetlić, jak dzięki naciskowi na lokalny wymiar kofliktu, upowszechnieniu wśród ludności wiedzy z rozmaitych dziedzin—od inżynierii po ekologię i ekonomię—oraz powiązaniu zagadnień lokalnych z szerszymi problemami polityczno-ekonomicznymi i środowiskowymi, ruch No TAV zdołał połączyć, między innymi, grupy katolickie i pacyfistyczne ze środowiskami komunistów-autonomistów czy anarchistów, jednocząc również ponad podziałami klasowymi—przedstawicieli miejskiej inteligencji i wolnych zawodów z robotnikami i uprawiającymi ziemię góralami. W ten sposób ruch No TAV stał się czymś więcej niż tylko ruchem protestu—stał się początkiem tworzenia nowego typu szerokiej wspólnoty lokalnej, otwartej na różnorodność i zmianę.
Dzięki uczestnictwu w licznych dyskusjach, spotkaniach, planowaniu działań, demonstracjach, bezpośrednich akcjach obywatelskiego nieposłuszeństwa, a także wspólnych festynach i uroczystościach organizowanych przez ruch No TAV, dr Laszczkowskiemu udało się uwypuklić głęboko osobiste i emocjonalne aspekty politycznego zaangażowania. Dr Laszczkowski opisuje i analizuje konstruowanie Val di Susa jako terytorialnego punktu odniesienia dla wspólnoty kształtującej się poprzez zaangażowanie w toczący się konflikt; rozważa, w jaki sposób pozornie czysto „techniczna” kwestia budowy nowej linii kolejowej nabiera znaczenia politycznego i społecznego; przygląda się osobistym przemianom, jakie poprzez udział w ruchu przechodzą poszczególni mieszkańcy doliny; a także podkreśla wieloznaczność „państwa” jako promotora „postępu”, jako symbolu, wartości, lecz również jako wroga i zagrożenie.
Zrealizowane badania stanowią wkład w rozwijającą się w ostatnich latach antropologię nowego typu oporu przeciw kapitalistycznej globalizacji oraz konfliktów wokół projektów infrastrukturalnych i przekształceń przestrzeni. Jednocześnie są one głosem w toczącej się interdyscyplinarnej i publicznej debacie na temat możliwości odnowienia demokracji poprzez bezpośrednie zaangażowanie obywateli ponad konwencjonalnymi podziałami i tożsamościami.
W ramach finansowanego przez NCN projektu, dr Laszczkowski przygotował cztery artykuły naukowe złożone do wiodących czasopism polskich i międzynarodowych, a także zrealizował pełnometrażowy film dokumentalny „Plac budowy: konstruowanie oporu”, dostępny w językach polskim, włoskim i angielskim.
