Doświadczanie nadmiaru, braku i zrównoważonej obecności wody. Studium w nurcie błękitnej antropologii

• dr Małgorzata Owczarska - kierowniczka projektu

Antropolożka kultury i etnografka. Adiunkta w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, absolwentka studiów doktoranckich w SNS PAN oraz stypendystka Fulbrighta na Uniwersytecie Hawajskim w Mānoa w Honolulu. Prowadziła badania w Polsce, w Litwie i w Polinezji Francuskiej. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół błękitnej humanistyki, etnografii Polinezji, aktywizmu ludów tubylczych i postkolonializmu. Współpracowała również przy projektach kulturalnych i społecznych z organizacjami pozarządowymi i muzeami w Polsce, Indiach i Belgii. Kierowniczka i autorka  grantu Narodowego Centrum Nauki pt.: „Doświadczenie nadmiaru, braku i zrównoważonej obecności wody. Studium w nurcie błękitnej antropologii”w latach 2021-2024. Autorka książki “Teoria rekonekcji. Ścieżki tahitańskiego aktywizmu”, poświęconej w dużej mierze morzu oraz praktyce tradycyjnej żeglugi polinezyjskiej i jej współczesnej odnowie. Prowadziła projekt “Jaka woda?” w Biennale Warszawa w ramach programu rezydencyjnego “COVID-19 Jaki świat po pandemii?”. https://biennalewarszawa.pl/jaka-woda/. 

• dr Magdalena Kozhevnikova -  post-doc

Antropolożka kultury i bioetyczka. Interesuje się podmiotami pozaludzkimi, etyką zwierząt, transgatunkowością i etyką ponadgatunkową, posthumanizmem, transhumanizmen, biotechnologiami i bioartem. Postuluje ekologizację humanistyki jako odpowiedź na wyzwania antropocenu. Duża część jej publikacji jest dostępna tutaj: https://iaepan.academia.edu/MagdalenaKozhevnikova 

Ukończyła studia magisterskie w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW oraz niemiecko-rosyjską magistraturę „Komunikacja międzykulturowa” Moskiewskiego Uniwersytetu Humanistycznego (Rosja) i Alice Salomon Hochschule (Niemcy). Prowadziła badania w Polsce, w Ukrainie, w Rosji i w Niemczech. W Instytucie Filozofii RAN obroniła rozprawę doktorską „Problem natury ludzkiej w kontekście rozwoju biotechnologii”, którą opublikowała w formie monografii pt. "Гибриды и химеры человека и животного: от мифологии к биотехнологии" (2017). W latach 2015-2018 pracowała w Instytucie Filozofii Rosyjskiej Akademii Nauk. Brała udział w projektach naukowych: grancie Russian Science Foundation „Humanistyczna analiza biotechnologicznych projektów „ulepszenia” człowieka” (2015-2017) i grancie Russian Foundation for Basic Research „Dywergencja człowieka przyszłości: konwergencja technologii, ich filozoficzna interpretacja i normy prawno-etyczne” (2017-2018). Obecnie jest zatrudniona w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW.

• Magdalena Siemaszko

Badaczka, obserwatorka i towarzyszka procesów ekospołecznych. Antropolożka, artystka, aktywistka i biolożka. Działa interdyscyplinarnie, interesuje się relacjami w społecznościach i ekosystemach, zależnościami troski i władzy między ludźmi, roślinami, zwierzętami, ciałami i wspólnotami. W praktyce badawczej zajmuje się głównie konfliktami społeczno-ekologicznymi, zmianą i współzamieszkiwaniem. Wspiera procesy kolektywne i przestrzenie oporu poprzez podejście regeneratywne i ucieleśnienie. Korzysta z różnych narzędzi, od badań artystycznych i badań w działaniu, po eksperymentalny dokument, choreografię, performens i sztuki wizualne.
Doświadczona w pracy w przestrzeniach miejskich, wiejskich, leśnych i mokradłowych (Polska, Indonezja, Tanzania, Kopenhaga), m.in. w Center for International Forestry Research, Ogrodzie Botanicznym UW i Centrum Ochrony Mokradeł. Często eksploruje obszary niezurbanizowane i graniczne, rozwijając w nich praktykę powolnego zamieszkiwania. Współtworzy kolektyw ekofeministyczny „Wypuszczone”, Stowarzyszenie Dom Przyrody i Kultury oraz Queerową Akademię Ruchu, koordynuje projekty antywypaleniowe. Rozwija praktykę artystyczną poprzez choreografię, taniec, wideo i performance.
Kilka lat spędziła na Podlasiu, mieszkając w Puszczy Białowieskiej, gdzie m.in. prowadziła badania etnograficzne dotyczące konfliktu o wycinkę i pracowała dla Grupy Granica. Od ponad trzech lat zanurza się w bagnach i rzekach Polski, badając i dokumentując relacje między wodą a ludźmi i innymi istotami, przede wszystkim dookoła Bugu, Narwi i Wisły. W Centrum Ochrony Mokradeł stworzyła ogólnopolski projekt „Pamiętajmy o mokradłach” (https://pamietajmy.bagna.pl/), którego celem było poszukiwanie nowej narracji o bagnach w Polsce, tworzenie archiwum i wspieranie lokalnych opiekunów mokradeł w rozwiązywaniu konfliktów wokół nich. Obecnie pracuje w Instytucie Etnologii i Antropologii UW w projekcie „Doświadczenie nadmiaru, braku i zrównoważonej obecności wody”. Bada obszar warszawski, poszukując nowych, głównie wizualnych i ucieleśnionych metod pracy, pozwalających na urzecz(ni)enie metodologii. 

Fot. M. Kozhevnikova

Zlewnia Bobru na terenie gminy Wleń to obszar poprzemysłowy z rozbudowaną infrastrukturą hydrotechniczną (zaporami, elektrowniami wodnymi, jazami). We wsi Pilchowice znajduje się Zapora Pilchowicka - najwyższa zapora kamienna i łukowa na terenie współczesnej Polski. Powstała w latach 1902–1912 w celu ochrony przed powodziami. Impulsem do jej powstania, w ramach szerszego planu przeciwpowodziowego ówczesnego Cesarstwa Niemieckiego, była powódź z 1897 r. W tym terenie uwidacznia się jak hydroinżynieria i hydropolityki odbijają się w turbulentnych losach Dolnego Śląska. Woda definiuje charakter Doliny Bobru, tworząc swoisty wodny świat (w znaczeniu więcej-niż-ludzkiej akwatycznej przestrzeni uspołecznionej). Świat, w którym górska rzeka, zbierając ulewne, letnie, karkonoskie deszcze często i gwałtownie wylewała. W 2021 r. Pilchowice doznały powodzi błyskawicznej, tym razem jednak wylały przebiegające przez wieś strumienie. Siła wody przestawiała wozy strażackie, podmywała drogę i przydomowe mostki, tymczasem 100-letnia tama nie odnotowała podniesienia poziomu wody, strumienie punktowo zasilił ulewny deszcz. Innym problemem tego miejsca jest susza i wysychające studnie, co zmusiło gminę do trwającego kilka lat dostarczania wody pitnej beczkowozami oraz  budowy wodociągu. 

• Akwadialog a hydropolityki (Małgorzata Owczarska)

Teren dolnośląski skłania do refleksji nad zapośredniczeniem doświadczania wody przez infrastrukturę oraz hydroinżynierię - tę wspólczesną i “poniemiecką”, co dodaje kontekstu historycznego lokalnemu wodnemu światu. Rzeki dawnego Cesarstwa Niemieckiego były regulowane i wykorzystywane np. do produkcji papieru, szkła, tkanin czy prądu od XVIII w. To przekształciło miejscowy krajobraz i relacje z wodą w sposób znaczny i rzutujący na współczesność, zwłaszcza w dobie zmian klimatycznych. Przyglądając się niektórym wydarzeniom historycznym w relacji ludzi z tutejszą wodą jak: budowa zapory w Pilchowicach w 1912 r.; powodzi „tysiąclecia” z 1997 r.; czy powstaniu Krajobrazowego Parku Doliny Bobru, i w końcu współczesnym wysychającym studniom, czy zakwitom sinic w zbiornikach retencyjnych, zastanawiam się nad koncepcją sprawczości wody oraz metaforą dialogu między ludźmi i wodą. Zadaję sobie pytanie czy “woda mówi”, a jeśli tak, to jak i do kogo? Wszystko to sprzęga się z rozwojem industrialnego państwa nowoczesnego, powojenną zmianą granic i traumą przesiedleń, przejęciem „poniemieckich” infrastruktur przez PRL oraz późniejszą transformacją, wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej i wdrożeniem programu ochrony przyrody Natura 2000. Sprawczość miejscowej wody nie jest kolejną antropocentryczną historią o „roli wody w rozwoju osadnictwa”. Polemizując z Eduardo Kohnem („How Forest Think. Toward an Anthropolgy beyond the Human”) zastanawiam się nad dialogiem (nieraz brutalnym, naznaczonym ludzkimi koncepcjami kontroli, bezpieczeństwa, dbałości i porządku) człowieka z rzeką i miejscowymi wodami – strumieniami, źródłami, wodami gruntowymi, obudowanymi najczęściej „poniemiecką” infrastrukturą. Istotnymi są tu miejscowe ogrody (najbardziej oswojone przestrzenie w kontekście przesiedleńczym), podlewane wodą z Bobru i studni, czy pamięć powodzi z 1997 r. jako wydarzenia traumatycznego ale i oczyszczającego rzekę z toksyn i osadów pozostawionych przez jeleniogórskie zakłady wiskozowe, życiodajnego. Powódź zbiegła się w czasie z transformacją, zamknięciem lub restrukturyzacją miejscowych zakładów pracy. Współcześnie natomiast, problem stanowią obfite zakwity sinic i plan remontu Zapory Pilchowickiej. Wiąże się on ze spuszczeniem wody ze zbiornika,  co zagraża ekosystemowi jeziora i Bobru oraz miejscowym drobnym przedsiębiorcom turystycznym. Wszystkie te „rozmowy” z wodą uwikłane są w ludzkie procesy tożsamościotwórcze, państwowotwórcze, odbijają się we wspomnieniach (czy o połowie pstrągów w miejscowym strumieniu, czy o kąpieli w rzece z toksyczną pianą). “Głos” rzeki, a szerzej wody,  realizuje się w innej temporalności, w różnych skalach, pozatekstowo, poprzez ruch, infrastruktury, kamienie, beton, z udziałem innych istot żywych i substancji chemicznych, czy to rozpuszczonych w wodzie, czy zalegających w mułach zbiorników retencyjnych. Te wodne relacje pozostają sprawcze, często nieuświadamiane, współtworzą lokalną rzeczywistość, siedliska, praxis, kryzysy i  strategie działania, które stanowią o specyfice wodnego świata Doliny Bobru, ale i o jego być lub nie być. 

Fot. M. Kozhevnikova

Środkowy bieg Doliny Biebrzy obejmuje Biebrzański Park Narodowy powstały w 1993 roku i okoliczne wsie. Jest to unikalny mokradłowy obszar chroniony, rolniczy, z rozwijającą się infrastrukturą turystyczną. Biebrza to rzeka naturalna i tylko w niewielkim stopniu poddana hydroinżynieryjnym zmianom, co roku tworzy wielokilometrowe rozlewiska. W trakcie prowadzenia badań w 2022 r. Biebrza była jedną z nielicznych rzek w kraju o wysokim stanie wody (np. San prawie całkowicie wysechł), z kolei w latach 2020 i 2023 podmokłe łąki płonęły. W skali kraju ochrona oraz restytucja mokradeł i torfowisk staje się istotną częścią przeciwdziałania skutkom zmian klimatycznych, kryzysowi wodnemu oraz zatrzymania emisji CO2 do atmosfery. Osuszenie 85-90% krajowych mokradeł jest nie tylko odpowiedzialne za zwiększoną emisję dwutlenku węgla do atmosfery, ale zmniejszające się: retencję wody w krajobrazie, bioróżnorodność i możliwość samooczyszczania się wód. Ten kontekst wydaje się interesujący również ze względów społecznych i z perspektywy naturo-kulturowej, zespół badawczy podjął je wśród społeczności lokalnych zamieszkujących tereny mokradłowe Biebrzy i Brzozówki. 

• Biebrzański krajobraz hydrospołeczny (Magdalena Kozhevnikova)

Badam narracje o środowisku w największym parku narodowym w Polsce. Podejmuję próbę przedstawienia społeczno-kulturowego aspektu wody na Podlasiu, w oparciu o pojęcie cyklu hydrospołecznego w interpretacji Jamiego Lintona i Jessiki Budds, ale rozszerzając je o świat pozaludzki. Cykl hydrospołeczny, w którym najważniejsza jest relacyjność wody i ludzi oraz innych podmiotów skupionych wokół wodnego ekosystemu to środek teoretyczno-analityczny pozwalający badać stosunki wodno-społeczne, przy założeniu, że woda nie jest tłem dla ludzkich relacji społecznych, ale aktywnym, choć nieświadomym, uczestnikiem. W Dolinie Biebrzy występuje wiele różnych dyskursów o środowisku, jak również konfliktów związanych z odmiennym postrzeganiem relacji przyrody i człowieka. Dominujące są dwa: dyskurs prowadzony przez pracowników i zewnętrznych specjalistów Biebrzańskiego Parku Narodowego, który nazwałam „eksperckim” oraz nazwany przeze mnie umownie „lokalnym” dyskurs niezadowolonych mieszkańców, dla których transformacja lat 90. XX wieku zbiegła się z czasem powstania BbPN, co w niektórych przypadkach doprowadziło do utożsamiania parku narodowego z przyczyną życiowych niepowodzeń. Pomiędzy tymi dyskursami mieszczą się inne, mniej wyraźne i często przeplatające się narracje: miejscowych pasjonatów tzw. „biebrzniętych”, ekologów, turystycznych usługodawców, turystów. Tylko pozornie mówią o tej samej wodzie, w rzeczywistości w każdej z tych narracji woda ma inne znaczenie i wartość, zarówno materialną, jak i emocjonalną, inne jest jej użytkowanie lub chęć użytkowania, inne jest jej przeznaczenie. 

• Wodobrazy  “nad” i “pod” oraz wodna lilia ambiwalencji (Małgorzata Owczarska) 

Biebrzańskie mokradła obserwowane z lądu zdają się być płaskie jak tafla wody, bardziej się je słyszy, czuje pod stopą niż widzi, zwłaszcza wiosną, gdy przylatują ptaki. Ten szczególny, nasiąknięty wodny świat jest w specyficzny sposób multisensoryczny zarówno dla badaczki, jak dla miejscowej ludności. Nawet zwykły spacer wymaga tutaj szczególnych kompetencji i przygotowania. Jak zatem tutejsze wody, błota, torfowiska współtworzą miejscowe ludzko-nieludzkie relacje? W jakich kontekstach, przejawiają się treści związane ze zmianami klimatycznymi? Co to  znaczy, jak powiedział  jeden z mieszkańców, że “Biebrza tutaj rządzi”, a na ile, i wobec czego jest bezbronna?  

Badania w dolinie Biebrzy oferują możliwość refleksji nad tym, jak dana akwatyczna przestrzeń współwytwarza światy kulturo-naturowe i jak bardzo są one od wody zależne na różnych poziomach: sensorycznym, sposobu wytwarzania wiedzy (również poza-tekstowej), polityk, ekonomii, pamięci, estetyki, codziennych praktyk. W tym terenie transsubstancyjność wody ukazuje się bowiem ze wzmożoną intensywnością. To skłania do refleksji nad lądocentrycznością myślenia o krajobrazie i płynącej w nim wodzie. Rzeka, rozlewisko nie są “krajobrazami”, a tak potraktowane, stają się wybrakowane, pozbawione tego, co pod powierzchnią, naskórkowe. Proste ekotechnologie, jak np. kamerka podwodna, dają dostęp do innej perspektywy i odsłaniają wielowymiarowość biebrzańskiego  wodobrazu (choć nadal jest to ograniczony opis tego czym rzeka jest, gdyż nie jest obrazem, a czymś więcej). Wszak ten ma swoje “nad” i “pod”, to ostatnie zazwyczaj niedostępne dla oka ludzkiego, choć niebywale sprawcze i różnorodne. 

Wszystko oczywiście rozgrywa się we współczesnym kontekście. Pocięte rowami melioracyjnymi i kanałami (najstarsze carskie z 1845 r.) tereny podmokłe, mimo, że nadal pozostają jednym z najcenniejszych siedlisk Europy, podlegają zmianom klimatycznym. Zaczyna brakować wody, zimy są bezmroźne i bezśnieżne, cykle rozlewisk zachwiane, a przemiany społeczne (zarówno gierkowska mechanizacja wsi, jak i transformacja lat 90.) spowodowały zanik społeczności kosiarzy i resztek gospodarki amfibialnej. Co za tym idzie zaczęły się problemy z podtrzymaniem dotychczasowego, łąkowego, charakteru tego miejsca. Wieloletni  spór pomiędzy pracownikami Biebrzańskiego Parku Narodowego a miejscowymi mieszkańcami – spadkobiercami społeczności kosiarzy i oryli, którzy stworzyli i do dziś współtworzą to miejsce, opiera się na odmiennej wizji dbania o mokradła i rzekę. W moim przekonaniu oprócz specyficznej dynamiki spotykania się różnych rodzajów wiedzy, sprawa w dużej mierze tyczy się miejscowych wartości, pamięci, estetyk i sposobów ludzkiego doświadczania otoczenia.  Żółta lilia wodna, czyli grążel żółty, jest tego przykładem. Patrzę na nią jako na istotę ambiwalentną: jednocześnie podziwiana i określana jako “zielsko” powodujące zatory na rzece – roślina do skoszenia; jest tyle wdzięcznym przedmiotem rozmów, czy podwodnych obserwacji, ile znacznikiem konfliktu oraz ekologicznej niestabilności (np. nadmiaru biogenów w wodzie). Być może myślenie o biebrzańskich mokradłach przez wodę, czy z lilią wodną (a może i innymi istotami) mogłoby stanowić przyczynek do wyobrażenia bardziej wspólnej przyszłości, korzystnej dla wielu aktorów ludzkich i nie-ludzkich.  

Fot. M. Kozhevnikova

Miasta są obecnie szczególnie wrażliwe na suszę, wyspy ciepła oraz powodzie błyskawiczne. Są również dużym emitentem rozmaitych zanieczyszczeń do wód. Dominująca tzw. szara infrastruktura  uszczelnia miasto i pogłębia te zjawiska. Dostępność i jakość wody oraz ubożenie miejskich ekosystemów stają się coraz bardziej palącym problemem. W dobie antropocenu i zmian klimatycznych zaczynamy mówić o budowaniu odporności miasta, a jednymi z głównych sprzymierzeńców mają być ekosystemy wodne.  

W Warszawie i okolicach badamy dynamikę relacji pomiędzy mieszkańcami (ludzkimi i nie-ludzkimi) dużej aglomeracji miejskiej i rzeką oraz innymi zbiornikami i ciekami. Skupiamy się także na fontannach, stawach oraz nieistniejących i zapomnianych już rzekach stolicy, a także elementach infrastruktury wodociągowej i hydrotechnicznej. Warszawski wodny świat zdaje się być niezwykle skomplikowany i różnorodny, nieraz efemeryczny, a dotykanie jej wód odkrywa rozmaite, pozornie niepowiązane z wodą kwestie np.: hierarchie społeczne, sposoby definiowania “dzikości” i dyskursy jej “ochrony”, “poszukiwania”, “zagospodarowania”, czy pracy istot wodnych w mieście. W końcu przestrzeń miejska jest terenem, w którym wdraża się idee renaturyzacji, błękitno-zielonej infrastruktury, co niewątpliwie jest reakcją na zaistniały kryzys wodny i obrazuje tworzenie się  nowych ekopolityk wody oraz procesy przedefiniowania relacji nie-ludzi z miastem. Nadal pytaniem pozostaje czy odbywać się to będzie na zasadzie zmiany latourowskich konstytucji, tworzenia faktycznych  ludzko-nie-ludzkich kolektywów np. poprzez włączanie roślin filtrujących w społeczność Pól Mokotowskich, czy raczej stanie się przeformułowaniem dotychczasowych narracji np. o “remoncie”, “usługodawstwie ekosystemów”, “kontrolowaniu ilości i  jakości wody”. Zastanawiające jest też to, jakie ludzko-nie-ludzkie “nieoczekiwane społeczności” (jak definiują je w “Thinking with Water” Cecilia Chen, Janine MacLeof i Astrida Neimanis) się wyłonią. Jak umiejscowią i ucieleśnią procesy, zazwyczaj postrzegane jako abstrakcyjne np. zmiany klimatyczne lub zły stan ekologiczny wód. Ze względu na złożoność tematu, postanowiłyśmy dokonać selekcji studium przypadków, które zgłębiamy, a które będą mogły odnieść się do wyżej nakreślonych kwestii. Pozostajemy również szczególnie wrażliwe na podejście ugruntowane, a więc podążanie za tym, co podpowiada nam teren. 

• Mapowanie Wisły i wody Warszawy  (zespół: Małgorzata Owczarska, Magdalena Siemaszko, Aleksander Janas, kapitan Maksymilian Rigamonti z załogą, łódź Rwij Gałązki)

9-10 września 2023 r. , 30 stopni Celsjusza, stan Wisły od 1m do 70 cm czyli niski. Na pokładzie drewnianej łodzi “Rwij gałązki” sterowanej przez Maksymiliana Rigamontiego zespół badaczek pływał i mapował warszawski odcinek Wisły. Zależało nam na perspektywie “z rzeki”. Badanie oparte było na etnografii sensorycznej, a więc ucieleśnionym kontakcie z wodą, używałyśmy również metod audiowizualnych i wywiadu. Żeglując wzdłuż rzeki zatrzymywaliśmy się w subiektywnie wybranych punktach, gdzie działo się coś dla nas interesującego na rzece, brzegu, wyspach, pod filarami mostów. Rozmawiałyśmy ze spotykanymi osobami, nagrywałyśmy dźwięki na powierzchni i spod wody, fotografowałyśmy, filmowaliśmy. W efekcie powstaje multimedialna mapa etnograficzna wodnej Warszawy, która posłuży nie tylko jako narzędzie zbierania i archiwizacji danych, wspomoże ona również analizę skomplikowanej dynamiki hydro-społecznej miasta, ale również będzie narzędziem prezentacji wyników badań, oraz miejscem wirtualnego spotkania z rzeką lub inną wodą dla mieszkańców i mieszkanek Warszawy. Mapa jest próbą włączenia rzeki, wody w pozatekstowe przedstawienie jej doświadczania. 

• Praca małży jako bioindykatorów w wodociągach - praca, współpraca czy wyzysk? (Magdalena Kozhevnikova) 

W ramach badań prowadzonych na granicy bioetyki, etnografii międzygatunkowej i antropologii wody przyglądam się relacji ludzi i małży słodkowodnych z gatunku skójka zaostrzona (Unio tumidus). Małże znajdują się w stechnicyzowanym środowisku: w ujęciach wody i wodociągach, gdzie mają za zadanie kontrolować jakość wody przeznaczonej do picia przez ludzi. Czy mamy tu do czynienia z relacjami pracy (wg kategorii opisanych przez Donnę Haraway) czy z wyzyskiem (w oparciu o etykę utylitarystów)? Relacje międzygatunkowe są tu umieszczone w szerszym kontekście hydrospołecznym, w którym każdy gatunek ma inną wiedzę o wodzie, inne umiejętności i potrzeby obcowania z nią. To także, a może przede wszystkim, relacja między konkretnymi jednostkami zaangażowanymi w pracę z wodą. 

• Wyspy Zawadowskie (Magdalena Siemaszko)

Wisła, jej brzegi i rozlewiska w okolicach rezerwatu Wyspy Zawadowskie na skraju Warszawy i Józefowa oraz ich sąsiedztwo to główne partnerki moich badań. Rozwijając praktykę powolnego zamieszkiwania, spacerów dokumentacyjnych, badań audiowizualnych, zanurzania się w wodzie i prowadząc wywiady z pojawiającymi się tam osobami, próbuję zrozumieć rzekę i jej codzienne przemiany. Badam także relacje mieszkanek Warszawy z rzeką - interesują mnie przede wszystkim te relacje nieco na uboczu, wymagające przejścia wielu kilometrów, zdjęcia butów - zmoczenia, zapiaszczenia czy ubłocenia stopy, przejścia przez pokrzywy. Kto decyduje się na takie spotkania z rzeką i dlaczego? Jakie nieoczywiste mikro-sojusze powstają podczas godzin spędzonych na plaży na łachach? Jak zmienia się percepcja podczas wielogodzinnej wędrówki brzegiem rzeki, pływania w niej i spływania po niej starym kajakiem? Co daje wylewająca rzeka owcom i kozom, które się tu pasą? Moim głównym metodologicznym założeniem jest codzienne spotykanie się z Wisłą na jednej małej plaży, dokumentowanie zmian i czekanie na to, co się wydarza. Rozmawiam z osobami - efemerydami, które od czasu do czasu pojawiają się - przybywając zarówno z lądu, jak i z wody - w tym miejscu, a także jej najbliższymi sąsiadami z pobliskich terenów mieszkalnych. Kamerą próbuję zarejestrować zmiany, jakie w wodzie, nad i pod jej powierzchnią, w nabrzeżu i okolicznych rozlewiskach powoduje susza, zmiany pogody i pór roku, wezbrania. Czym jest brzeg, jak wygląda nadmiar i niedobór wody z perspektywy rzeki? Eksperymentuję z ucieleśnionymi, intersubiektywnymi metodami pomiaru tych zmian, zastanawiając się co nam mówią o charakterze i kondycji Wisły? Korzystając z koncepcji rzeki jako żywej, zmieniającej się istoty, wychodząc z wydawałoby się lądowo stabilnego punktu łachy, próbuję dowiedzieć się, jak patrzeć i myśleć z wodą, by nie traktować jej jak krajo/wodobraz, ale jak przenikający otoczenie byt, będący w ciągłym ruchu, ale operujący w innych niż ludzka skalach czasoprzestrzennych. Jak spotkać te skale i perspektywy? Czy znajdują na to sposób ludzcy miłośnicy Zawad, którzy widzą jak od niedawna zmienia się miejsce nurtu, być może prowadząc do ‘zamiany brzegów’ przy Wyspie?

• Golędzinów (Magdalena Siemaszko)

Łąki Golędzinowskie i praskie wybrzeże Wisły w ich okolicach, to miejsce wokół którego niedawno rozgorzała dyskusja o jego przyszłości w związku z planowaną przez Urząd Miasta ‘rewitalizacją’. Po przedstawieniu wygranego projektu duża grupa aktywistek i działaczy miejsko-ekologicznych oraz miłośników i miłośniczek dzikich łąk pod hasłem ‘Dziki Golędzinów’ zaczęła nagłaśniać temat planowanych zmian i protestować przeciwko utworzeniu tzw. Parku Naturalnego, wymagającego dużej ingerencji w przyrodę. Ten konflikt to zapewne temat wymagający osobnego projektu badawczego, ogromnie ważny dla zrozumienia dynamiki dyskusji o przyrodzie w mieście. W wypadku tych badań próbuję jednak zejść do bardzo przyziemnego, przywodnego i błotnego poziomu codzienności eko-społecznego świata Łąk. Przyglądam się nieoczywistości wynikającej z kontrastu między dużą sprawczością lokalnych aktorów i aktorek i ich skrupulatnie wypracowanymi praktykami współzamieszkiwania tej przestrzeni, a kruchością tych relacji w cieniu właśnie powstających ogromnych osiedli oraz planów budowy ‘Parku Naturalnego’. 

Golędzinów wydaje się wyjątkowym ekosystemem, w którym społeczność wspólnie wypracowuje zasady współbycia - zamieszkiwania, odwiedzania, sąsiadowania, korzystania z zasobów. Dotyczy to zarówno ludzi, jak i nieludzi - stałych i tymczasowych mieszkańców: osób mieszkających nad samą rzeką, saren, bobrów, roślin łąkowych, wylewającej rzeki, stałych bywalców: spacerowiczek z okolicy, rowerzystek, dużej grupy opiekunek psów, wędkarzy, a także tych bardziej efemerycznych gości, wpadających tylko czasami i nie zawsze wdrożonych w zasady codziennego golędzinowskiego współistnienia. Lokalnie regulowane są konflikty między psiarzami a sportowcami, strategie na zapewnienie spokoju dzikom, przy jednoczesnym daniu możliwości wybiegania się psom, a także zapewnienie pomocy mieszkającym tam osobom bezdomnym w razie zimna czy kryzysu. 

W kontekście tego terenu ujawnia się też koncepcja brudnej i czystej wody, mokrej/brudnej bariery kontaktu z rzeką i jej klasowego aspektu. Osobami, które mają najwięcej styczności z wodą z Wisły i korzystają z niej bezpośrednio (oraz z bardzo ważnych dla nich praskich studni oligoceńskich), są właśnie bezdomni, którzy mają na Golędzinowie swoje małe osiedla, rozmieszczone w kilku miejscach, blisko samej rzeki. To oni są najbardziej stałymi użytkownikami łąk, łęgów i wody, która jest dla nich bazą do przeżycia - której używają do mycia, prania, kąpią się się w niej i odpoczywają. Jednocześnie Ci mieszkańcy najczęściej znikają we wszystkich dyskusjach o rewitalizacji, o dzikich łąkach, o planach. Coraz częściej i chętniej mówimy o problemach z modernizacją przyrody, o gatunkach zwierząt, które tam są, w Pawilonie Kamień organizowane są wystawy i spacery. Kilkadziesiąt metrów dalej mieszkają ludzie, którzy mają na temat codzienności życia na łąkach i nad Wisłą, także tej najtrudniejszej i najbardziej wymagającej, najwięcej do powiedzenia. Jakie jest ich miejsce w przyszłości Golędzinowa? 

• Fontanny,  stawy i rowy warszawskie (Małgorzata Owczarska) 

Fontanny i stawy razem z siecią rowów i kanałów odwadniających stanowią, paradoksalnie, “ciała z wody”, najbliższe (przynajmniej w przestrzeni) Warszawiakom ludzkim i nie-ludzkim (np. płazom, ptakom). Nie każdy ludzki mieszkaniec stolicy mieszka nad brzegiem Wisły, ale większość ma w zasięgu spaceru inny zbiornik lub ciek, często mało “spektakularny”, niepozorny. Świadomie lub nie, wchodzimy z nimi w kontakt. Jak ta relacja wygląda? Na wybranych przypadkach np. Pól Mokotowskich, fontann przed popularnymi centrami handlowymi, czy rozmaitych rowów i kanałów obserwuję codzienny, społeczny wymiar wody miejskiej, jej doświadczanie oraz trwający obecnie proces przedefiniowania roli wody w mieście (nie tylko dla ludzi, ale również tworzenie warunków do współpracy pomiędzy np. spacerowiczami, wodą, roślinami filtrującymi czy biofiltracyjnymi bakteriami). W wypadku Warszawy zazwyczaj tego typu zbiorniki są uwzględniane w pierwszych projektach renaturyzacyjnych, czy “remontach” zakładających tworzenie nowych ekosystemów, błekitno-zielonej infrastruktury, rozszczelnianie miasta, czy koncepcji “miasta gąbki”, które mają na celu polepszenie miejskiej odporności i troskę o bioróżnorodność.  W codziennym kontekście rowy i kałuże wchodzą z ludźmi w nieco bardziej efemeryczne relacje, czy to chodzenia po nich (co zawsze budzi emocje, zmusza ciała do konkretnych ruchów i przybierania charakterystycznych postaw), czy ustalania jak się przez nie przeprawić budując tymczasową infrastrukturę, która raz to pojawia się raz znika w zależności od pogody, rozkładu materiałów, z których jest zrobiona, czy ilości błota i wody. Wszystko to stanowi dynamiczny proces współbycia i współtworzenia wodnej tkanki miejskiej – umiejscowionej, ucieleśnionej i obdarzonej znaczeniami. 

• Rzeki Duchy (Małgorzata Owczarska) 

Sprawdzam jak w dzisiejszych czasach funkcjonują hydrospołecznie rzeki duchy, rzeki których “nie ma”, które wyschły, zostały zakopane, skanalizowane czy stały się sezonowe. Tak jak Żurawka w piwnicach Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej, Drna w Parku Fosa i Stoki Cytadeli Warszawskiej, Rudawka czy sezonowy Potok Bielański. Nie przez przypadek używam tu nazwy “rzek duchów”, gdyż choć pozbawione swojego koryta i ekosystemu, dają o sobie znać w nieoczywistych okolicznościach “awarii”, zalewania piwnic, wsiąkania w mury czy pompowania ich wód, wiodą swoje istnienie w podziemiach, kanałach, sezonowo. 

• Hydro creepy (Małgorzata Owczarska)

Ta część projektu stanowi próbę wizualnego udokumentowania i refleksji nad szczególnymi hydroinżynieryjnymi częściami tkanki miejskiej. Są one zazwyczaj nieco podniszczone, najczęściej betonowe i mało reprezentacyjne, bezimienne – chodzi o zrzuty kolektorów burzowych, betonowe ostrogi rzeczne, ujścia kanałów ciepłowniczych i rzeczek, podmościa. Mimo swojej dziwności – stąd angielskie “creepy” – mają również swoją społeczną funkcję, są chętnie odwiedzane, służą określonym czynnościom, np. wędkarstwu, rekreacji. Hydro creepy, bo tak je nazywam, są rodzajem projektu fotograficznego, zbierającego kolekcję tych wodnych miejsc i efemerycznych sytuacji, które w nich zachodzą. 

Małgorzata Owczarska, referat pt. Akwadialog a procesy tożsamościotwórcze w Dolinie Bobru / Konferencja „Przyroda a dyskursy narodowe” 25.11.2022 w Sopocie 

Magdalena Kozhevnikova, referat pt. „Biebrzański krajobraz hydrospołeczny” / Konferencja „Przyroda a dyskursy narodowe” 25.11.2022 w Sopocie 

Małgorzata Owczarska, udział w  dyskusji panelowej "Po co rzeki suszą nam głowę? Jak rozmawiać z ludźmi o rzekach?" (uczestnicy: Magdalena Bobryk, Małgorzata Owczarska, Mateusz Grygoruk, Roman Konieczny, prowadzenie: Ilona Biedroń i Robert Feluś) / konferencja Pakt dla mokradeł, 6-7.02.2023, Warszawa

Małgorzata Owczarska, referat: "Above" and "under" waterscape - sensory reinforcement in blue anthropological field work / Deep Sea Babies 2023, 13-15.04.2023, Kraków

Małgorzata Owczarska, referat: Błękitna antropologia a ochrona wód / III Konferencja Ochrony Wód, 4-5.09.2023, Muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu

Małgorzata Owczarska, referat: Błękitna antropologia nad Biebrzą. Podsumowanie badań etnograficznych / 02 marca 2024 r. 83. Wszechnica Biebrzańska pt. "Czyste Powietrze – Biebrza – Przeciwdziałanie Emisjom", Centrum Edukacji i Zarządzania BbPN w Osowcu-Twierdzy.

Małgorzata Owczarska, referat: Mokradłowe "nad" i "pod"- co błękitna humanistyka może wnieść w postrzeganie bagien biebrzańskich? / 02 marca 2024 r. 83. Wszechnica Biebrzańska pt. "Czyste Powietrze – Biebrza – Przeciwdziałanie Emisjom", Centrum Edukacji i Zarządzania BbPN w Osowcu-Twierdzy.

Magdalena Kozhevnikova, referat: Hydrospołeczny krajobraz biebrzański: dyskursy środowiskowe / 02 marca 2024 r. 83. Wszechnica Biebrzańska pt. "Czyste Powietrze – Biebrza – Przeciwdziałanie Emisjom", Centrum Edukacji i Zarządzania BbPN w Osowcu-Twierdzy.

Małgorzata Owczarska , referat: Woda, klimat i nowe nurty myślenia: sploty zachodnich koncepcji wody z wiedzą wyspiarzy Pacyfiku / 14-15 marca 2024 r. Ogólnopolska Konferencja Oblicza Wody w Kulturach Azji i Oceanii, Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie.

Magdalena Kozhevnikova, referat: Dolina Biebrzy: diagnoza hydrospołeczna / 19.04.2024 Konferencja „Woda jako czynnik rozwoju cywilizacyjnego” zorganizowana przez Instytut Archeologii UKSW w Warszawie.

1. podcast Zdrowa Rzeka, S1 E15, "Wszyscy jesteśmy rzeką", Małgorzata Owczarska, prowadzenie rozmowy Robert Feluś: https://zdrowarzeka.pl/s1-e15-malgorzata-owczarska-wszyscy-j...
2. Święto Wody 2023, 29 kwietnia 2023, Konstancin Jeziorna, rozmowa "Błękitna antropologia", Małgorzata Owczarska prowadzenie rozmowy Barbara Sowa
3. Użyczenie materiałów wideo do narzędzia edukacji wodnej "Pod prąd", eksperyment "Spotkanie z rzeką". Projekt edukacyjny realizowany w 2023 r. przez Stowarzyszenie 515 km Odry. Narzędzie sfinansowane przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Program Aktywni Obywatele - Fundusz Regionalny oraz objęty honorowym patronatem Ambasadora Islandii. https://podprad.edu.pl 
4. Owczarska Małgorzata; Kozhevnikova Magdalena: Woda i ludzie. Podsumowanie badań etnograficznych w Dolinie Biebrzy / 03 marca 2024, spotkanie w świetlicy wiejskiej w Dolistowie Starym

Kozhevnikova, Magdalena (2023). THE BIEBRZA HYDROSOCIAL LANDSCAPE: ANALYSIS OF ENVIRONMENTAL DISCOURSES IN THE LARGEST POLISH NATIONAL PARK. Ethnologia Polona, no 44, p.176-196, https://doi.org/10.23858/ethp.2023.44.3532

Kozhevnikova, Magdalena. Analiza dyskursów środowiskowych w Dolinie Biebrzy: w stronę ekologizacji antropologii: Analysis of environmental discourses in the Biebrza Valley: towards the ecologicalization of anthropology, "LUD" Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego [online]. 24 październik 2024, T. 108, s. 137–168. [udostępniono 4.11.2024]. DOI 10.12775/lud108.2024.07.

Owczarska, Małgorzata (2024). Woda: nowa i stara opowieść, Magazyn Centrum Sztuki Współczesnej ŁAŹNIA “ Ręcznik” (w przygotowaniu)

Owczarska, Małgorzata; Kozhevnikova, Magdalena: „Doświadczenie braku, nadmiaru i zrównoważonej obecności wody. Szkic w nurcie błękitnej antropologii” [dane]. Owczarska Małgorzata; Kozhevnikova Magdalena; Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UW [producent]. Repozytorium Danych Społecznych [wydawca], 2024. https://doi.org/10.18150/Q1R3XS

Oktawia Kromer, Z mikrofonem nad Wisłą. “Gazeta Wyborcza, Tygodnik Warszawa”, piątek 22 września 2023, NR 221.10413, str 13, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,30209373,powst... 

Karolina Zylak, Wodny świat, “Pismo uczelni UW”, NR 4 (109) 2023 str. 36-37, https://www.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2023/12/pismo_uw_4_...