"Reprezentantka" sowieckich kolonizatorów, ratowniczka tradycji, etnografka. Przypadek Antoniny Pisarczyk (1907-1995)

Azja Centralna jest powszechnie uważana za typowy przykład kolonii byłego Imperium Rosyjskiego. Od podboju regionu w drugiej połowie XIX w. etnografia służyła carskiej Rosji. Po rewolucji w 1917 roku państwo sowieckie wykorzystywało pracę etnografów do konstruowania ram pojęciowych opisu kultur i grup etnicznych Azji Centralnej. Jednakże, jak zauważa Sergei Abashin, rezultaty pracy etnografów były znacznie bardziej zniuansowane, a ich postacie wielokrotnie wymykały się historycznym stereotypom kolonizatora (Abashin, 2022). 

Spotkanie poświęcone jest Antoninie Pisarczyk, sowieckiej etnografce polskiego pochodzenia, pracującej w Azji Centralnej. Pisarczyk urodziła się w Kokandzie (dzisiejszy Uzbekistan) w rodzinie o polsko-białoruskich korzeniach. Ojciec etnografki został w XIX wieku zesłany przez władze rosyjskie i osiedlił się na terenie dzisiejszego Uzbekistanu. W 1924 Pisarczyk rozpoczęła studia na Państwowym Uniwersytecie Azji Środkowej w Taszkiencie, na Wydziale Iranistyki. W latach 1938-1939 pracowała w Uzbeckim Komitecie Ochrony Zabytków i Sztuki, a następnie w Muzeum Regionalnym w Samarkandzie. Pod koniec lat 40-tych przeniosła się do Tadżykistanu, gdzie swoimi badaniami znacznie przyczyniła się do rozwoju Zakładu Etnografii i Archeologii w Instytucie Historii, Języka i Literatury Akademii Nauk Tadżyckiej SRR. Badania terenowe prowadziła w różnych regionach Tadżykistanu i Uzbekistanu. Na początku wojny domowej w Tadżykistanie (1992-1997) Pisarczyk przeniosła się do Polski, przywożąc część swoich zbiorów i archiwum.

Prezentacja będzie głosem w dyskusji na temat miejsca i roli etnografii oraz etnografów okresu sowieckiego w badaniach Azji Centralnej.

Antonina Pisarczyk została aresztowana w latach 20. XX w., a następnie wraz z mężem, etnografem i lingwistą Michaiłem Stiepanowiczem Andriejewem zaangażowała się w ratowanie zabytków ze zniszczonych meczetów i chanak sufickich w Uzbeckiej SRR oraz opisywaniem tych miejsc. a część jej pracy została opublikowana jedynie częściowo, notatki terenowe dostępne są w jej archiwum znajdującym się w Zakładzie Iranistyki UJ). Podczas swoich wypraw naukowych Pisarczyk gromadziła artefakty, ceramikę, tkaniny i inne przedmioty, a jej prace przyczyniły się do poszerzenia wiedzy na temat kultur i tradycji dzisiejszego Tadżykistanu i Uzbekistanu. Jednocześnie jednak, etnografka brała udział w agresywnej kampanii hudżum, pozornie mającej na celu usunięcie wszelkich przejawów nierówności płci w Azji Centralnej. A przez całą swoją karierę zawodową, podobnie jak inni etnografowie okresu sowieckiego, aktywnie uczestniczyła w tworzeniu sowieckiego dyskursu na temat narodów i grup etnicznych Azji Centralnej (Arzhantseva, 2015).

Wychodząc od przykładu Pisarczyk chciałabym zastanowić się nad rolą i pozycją sowieckich etnografów oraz produkcją wiedzy etnograficznej w kontekście dyskusji o studiach (post)kolonialnych nad Azją Centralną. W ramach prezentacji rozważę, czy sowieckie badania nad Azją Centralną można sklasyfikować według powszechnie przyjętych kategorii badań kolonialnych. Moja prezentacja inspirowana jest dwoma artykułami: (Abashin, 2022) i (Roche, 2014), a także oparta na badaniach wstępnych przeprowadzonych w 2021 roku w archiwum Profesor Antoniny Pisarczyk w Zakładzie Iranistyki Instytutu Orientalistycznego UJ.

Bibliografia:
Arzhantseva, I. (2015). The Khorezmian Expedition: Imperial Archaeology and Faustian Bargains in Soviet Central Asia. Public Archaeology. 14.
Abashin, Sergey (2022) Byl li rossiyskiy etnograf v Sredney Azii kolonizatorom? In (Post) kolonialnyye antropologii Centralnoy Evrazii, Abashin, S. (ed.) Anthropologies, 1.
Roche, S. (2014). The faithful assistant. Muhiddin Faizulloev’s life and work in the light of Soviet ethnography, FMSH-WP-2014-85.

Dr hab. Anna Cieślewska jest antropolożką społeczną. Od 2022 roku pracuje w Collegium Civitas w Warszawie. Współpracuje również ze Studium Europy Wschodniej UW oraz z Centrum Studiów Międzynarodowych i Rozwoju UJ. Od 2006 roku prowadzi badania w Tadżykistanie, Kirgistanie, Rosji, a ostatnio w Gruzji. W zakresie jej zainteresowań badawczych są: organizacje międzynarodowe, nieformalne i formalne instytucje społeczne, islam ze szczególnym naciskiem na obszar postradziecki, antropologia medyczna, społeczno-polityczne problemy Azji Centralnej i Kaukazu, migracje i stosunki międzyetniczne.