Świadek, ofiara, przyjaciel, wróg. Rola lasu w ruchu migracyjnym i kształtowaniu reżimówgranicznych na granicy polsko-białoruskiej

W dyskusjach o polityce migracyjnej na granicy polsko-białoruskiej dominują narracje antropocentryczne, w których rzeczywistość ujmowana jest przede wszystkim z perspektywy uczestniczących w niej ludzkich aktorów. Nasz projekt badawczy „Asamblaż przemocy. Środowisko Puszczy Białowieskiej wobec kryzysu polityki migracyjnej UE na granicy polsko-białoruskiej”, który zaprezentujemy podczas tego seminarium, proponuje inne spojrzenie – posthumanistyczne i relacyjne – traktujące Puszczę Białowieską nie jako tło, lecz jako współuczestniczkę wydarzeń, mającą istotny wpływ na dynamikę mobilności i sekurytyzacji. Inspirując się ekologią humanistyczną i teorią asamblażu, a także etnografią wielogatunkową, wskazujemy na zanurzenie praktyk społecznych i polityk w przyrodzie oraz na sprawczość, która wyłania się z układów relacyjnych czynników ludzkich i nieludzkich. W takim ujęciu granica jest nie tylko konstruktem polityczno-prawnym, lecz również układem materialno-ekologicznym, w którym przyroda odgrywa rolę (re)aktywną.

Sprawczość środowiska Puszczy Białowieskiej, na której terenie od lata 2021 roku przebiegała jak dotąd większość nieuregulowanego ruchu migracyjnego, analizujemy w czterech wymiarach. Postrzegamy las jako sprzymierzeńca dającego schronienie i możliwość kontynuacji drogi; jako przeciwnika i „wrogie środowisko”, wpisane w nekropolitykę reżimów granicznych; jako ofiarę radykalnej militaryzacji pogranicza oraz jako świadka, przechowującego i komunikującego ślady przemocy. Taka perspektywa polega nie na prostym przeniesieniu uwagi z ludzi na nie-ludzi, lecz na ukazaniu wzajemnych relacji i uwikłań, w których materialność środowiska współkształtuje doświadczenia migranckie, aktywistyczne, służb mundurowych oraz lokalnych mieszkanek i mieszkańców. Pytanie o wpływ polityk granicznych na przyrodę ustępuje miejsca pytaniu o to, w jakim stopniu ekosystemy, zwierzęta i rośliny stają się konstytutywne dla granicznego porządku społeczno-politycznego.

Z naszej analizy wyłania się obraz granicy jako miejsca, gdzie kategorie życia i śmierci, bezpieczeństwa i ryzyka, humanitaryzmu i przemocy są zakorzenione w materialności środowiska, które zarówno współtworzy, jak i destabilizuje istniejący porządek. Włączając perspektywę lasu do badań nad mobilnością ludzi i reżimami granicznymi, chcemy poszerzyć pole refleksji nad granicami, migracją i sprawczością, a zarazem przetestować użyteczność narzędzi posthumanistycznych w analizie współczesnych kryzysów społeczno-politycznych.

Biogramy:

Justyna Straczuk jest antropolożką kulturową i socjolożką, profesorką w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Prowadziła długoletnie badania etnograficzne na pograniczu polsko-białorusko-litewskim, których owocem są dwie monografie: Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności (1999) oraz Cmentarz i stół. Pogranicze prawosławno-katolickie w Polsce i na Białorusi (2006). Jej zainteresowania badawcze koncentrowały się również wokół antropologii emocji (Emocje w kulturze, red. z M. Rajtar, 2012) oraz studiów jedzeniowych (Wzory jedzenia a struktura społeczna, współaut. z H. Domańskim i in., 2015 oraz liczne artykuły). Jej obecny projekt badawczy, lokujący się na przecięciu krytycznych studiów nad granicami, studiów migracyjnych i ekologii humanistycznej, dotyczy sprawczej roli przyrody w kryzysie polityki migracyjnej na granicy polsko-białoruskiej. Od 2021 r. jest również zaangażowana w działalność aktywistyczną Grupy Granica.

Kaja Kojder studiowała w Polsce, na Litwie oraz w Ukrainie. Ukończyła studia magisterskie z zakresu psychologii oraz etnologii, a także studia doktoranckie w dziedzinie kulturoznawstwa. Obecnie studiuje pielęgniarstwo. W latach 2017–2022 zrealizowała grant badawczy Narodowego Centrum Nauki pt. „Wzorce kobiecości wśród wyznawczyń prawosławia w Polsce. Studium antropologiczne dyskursu i praktyk społecznych”. Jest założycielką Fundacji Bezkres, od czterech lat aktywnie wspiera osoby w drodze, przekraczające granicę polsko-białoruską. Udziela bezpośredniego wsparcia, prowadzi działania dokumentacyjne oraz realizuje projekty artystyczno-dokumentalne (m.in. wystawy „Rzeczy znalezione. Świadectwa obecności”). Współtworzy liczne artykuły i raporty międzynarodowe.

Małgorzata Harasimowicz - biolożka, studentka studiów magisterskich w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, stypendystka w projekcie prof. Justyny Straczuk: Assemblage of violence. The agency of Białowieża Forest in the EU migration policy crisis on the Polish-Belarusian border oraz na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych UW, w projekcie Linking people and nature in local heritage food. A social-ecological system approach pod kierunkiem prof. Marty Derek. Zaangażowana aktywistycznie na granicy polsko-białoruskiej - członkini Border Death Monitoring Group zajmującej się pracą nad listą osób zmarłych na granicy, twórczyni audycji Ludzie na granicy (Radio Kapitał).  

Polecane lektury:

• Sundberg, Juanita (2011) Diabolic Caminos in the Desert and Cat Fights on the Río: A Posthumanist Political Ecology of Boundary Enforcement in the United States—Mexico Borderlands. Annals of the Association of American Geographers, 101(2): 318-336.
• Żmihorski, Michał i in. (2024) Środowisko przyrodnicze jako naturalne zabezpieczenie granicy Polski – rekomendowane rozwiązania. Ekspertyza Państwowej Rada Ochrony Przyrody – Komisja ds. Ochrony Ekosystemów przy Ministerstwie Klimatu i Środowiska. PROP-KOE/2024-06, 18 lipca 2024 r.