Centrum Badań Antropologicznych nad Prawosławiem(CBAnP)

Badania porównawcze nad  zagadnieniem uzdrowień religijnych prowadzone były przez dr Magdalenę Lubańską w Bułgarii w regionie Płowdiwu (m.in. monaster św. Kosmy i Damiana w Kuklen) i Sofii (m.in. monaster św. Menasa w Obriadowci) oraz Magdalenę Zatorską na Ukrainie (Ławra Kijowsko-Peczerska, Ławra Poczajowska).  Monastery te słyną z uzdrowień, i jako miejsca intensywnych relacji międzyludzkich pełnią ważną rolę w socjalizacji religijnej odwiedzających je osób. Opisując ów fenomen społeczny korzystałyśmy m.in. z fenomenologicznego podejścia interpretacyjnego w ujęciu Thomasa Csordasa, a także z literatury antropologicznej opisującej zagadnienia materialności i roli zmysłów w procesie nabywania i przekazywania wzorców kulturowych (bibliografia znajduje się w artykułach naukowych załączonych do raportu w systemie osf, Lubańska 2012, 2016a).
Badania  służyły uzyskaniu odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki społeczne i kulturowe powodują, ze prawosławni wierni wierzą w to, iż dana praktyka (np. obmywanie się wodą ze źródła, całowanie ikon, samoleczenie się łańcuchami) przyniesie efekt uzdrowienia i co owo uzdrowienie w danym kontekście kulturowym oznacza. Zależało nam na takim ujęciu problemu, które wykraczać będzie poza dychotomiczny podział na działania religijne i magiczne. Podział ten wiąże się bowiem z perspektywą postreformacyjną, w której prawomocny kontakt z sacrum ograniczony został do wiary, a wszelkie próby kontaktowania się z sacrum za pomocą materialnych przedmiotów uznano za zachowania magiczne (zob. np. Ch. Taylor, W. Keane). W efekcie wszelkie praktyki sensualistyczne, często na wyrost, interpretowane były przez antropologów jako praktyki ludowe i magiczne (zob. np. krytyka S. Tambiaha). Tymczasem w teologii prawosławnej materia pozostaje ważnym „nośnikiem bożej łaski”, a zmysłowy kontakt z sacrum (w tym całowanie ikon) stanowi element praktyk religijnych zgodny z wykładnią teologiczną. Używane w niej pojęcia energii, czy synergii, pozwalają także antropologicznie sproblematyzować relację między wiernymi a owymi nośnikami w sposób pozwalający uniknąć pułapek związanych z zachodniocentrycznym modelem tej relacji, opartym na estetyce reprezentacji. Dlatego pierwszym ze zrealizowanych przez nas celów badawczych było rozwinięcie w oparciu o pozyskane materiały refleksji teoretycznej osnutej wokół estetyki uobecnienia wywodzonej z prawosławnej teologii ikony. Pozwoliło to bowiem na sproblematyzowanie relacji między  wiernymi a kultowymi przedmiotami jako miejscami uobecniania świętości.  Okazało się, że ta dopiero od niedawna dostrzegana i doceniana w pracach etnograficznych kategoria (zob.m.in. B. Meyer, D. Morgan) była kilkanaście wieków wcześniej  wyrażona i  skonceptualizowana w prawosławnej teologii (zob. m.in. Jan Damasceński), która jednocześnie proponowała alternatywne wobec zachodniej teorie doświadczenia estetycznego. Kolejną analizowaną przez nas kwestią były sposoby poprzez które, aktorzy społeczni obiektywizują swoje przeżycia i reprodukują kulturowe wzorce. Przyjęłyśmy, że nie dzieje się to samoistnie, lecz poprzez naśladownictwo zachowań innych oraz wpływ osób darzonych szczególną społeczną estymą i zaufaniem, które aranżują, rozróżniają i klasyfikują emocje i refleksje innych  W tym kontekście zarówno w Bułgarii, jak i na Ukrainie naszą uwagę zwróciły napięte relacje między kapłanami/mniszkami/mnichami opiekującymi się danym monasterem i dążącymi do „oczyszczania” prawosławia w jego lokalnym wariancie z naleciałości z nim nieutożsamianych, a charyzmatycznymi liderkami religijnymi, promującymi alternatywne wobec oficjalnego prawosławia sposoby osiągania dobrostanu duchowego i fizycznego [a jednocześnie wykorzystujące w tym celu obiekty znajdujące się w przestrzeni monasteru]. W efekcie gesty i dyskursy, jakim posługują się wierni w przestrzeni monasterów łączą w sobie różne nurt duchowości. Oni sami uzasadniając przyczynę peregrynacji do konkretnego monasteru w celu uzdrowienia mówiąc, że jest ono obdarzone dobrą energią.  Przy czym energia jest często pojmowana przez wiernych nie tylko jako forma uobecnienia bożej łaski (stanowisko oficjalnego prawosławia), ale także jako kosmiczna bezosobowa siła, ujawniająca się w pewnych szczególnych obdarzonych mocą miejscach na ziemi np. przecięciach się tzw. siatki Hartmana [kontaminują w swoim jej rozumieniu podejście oficjalnego prawosławia z ujęciem alternatywnych wobec prawosławia ruchów religijnych o cechach bliskich New Age i związanych z nimi uzdrowicieli nazywanych przez ich przeciwników „ekstrasensami”].  Warto jednak dodać, że w badaniach przez nas krajach nowe nurty duchowości bliskie New Age rozwijały się w socjalistycznym sztafażu, przez co różnią się znacznie od ich zachodnich wariantów. Podczas gdy w państwach zachodnich propagowali je często hipisi i ruchy kontrkulturowe, w państwach socjalistycznych czyniła to niejednokrotnie władza, aktywnie kreując nowych bohaterów kulturowych – takich jak np. baba Wanga - bułgarska wróżbitka i uzdrowicielka,  promowana przez Minister Kultury w Ludowej Republice Bułgarii Ludmiłę Żiwkową.  Kwestia wypracowania odrębnego terminu dla owych prawosławno-postsocjalistycznych wariantów duchowości z pogranicza New Age pozostaje otwarta i może być przedmiotem kolejnego projektu, gdyż wymaga to szukania alternatywy dla kategorii samej w sobie wyjątkowo nieprecyzyjnej i często krytykowanej.