Centrum Badań Antropologicznych nad Prawosławiem Badania w Supraślu
Celem projektu było zbadanie norm moralnych regulujących relacje zachodzące na przecięciu dwóch systemów kulturowych: gospodarki i religii. Projekt odwoływał się do formuły Webera, czyniąc przedmiotem badań prawosławną etykę pracy (Wirtschaftsethik). W kategoriach antropologicznych badania miały na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to, jaka logika kulturowa rządzi podejmowaniem decyzji o charakterze ekonomicznym w społecznościach prawosławnych objętych badaniem. Badania prowadzone były równolegle w dwóch terenach badawczych, w Polsce oraz w Estonii.
Badania prowadzone w Polsce usytuowane zostały na Podlasiu, z uwagi na obecność wpływowego ośrodka monastycznego, męskiego monasteru Zwiastowania Przenajświętszej Bogarodzicy w Supraślu. Na rezultatach zaważyła jednak nie obecność monasteru, a historyczny rys regionu: zamieszkująca go mniejszość prawosławna to rdzenna ludność białoruska, która znalazła w obrębie oddziaływania administracji polskiej w wyniku zmiany granic w rezultacie traktatu ryskiego (1921).
Badanie objęło zatem drugie i trzecie pokolenie rdzennych Białorusinów (wiek: 50-70 lat), o chłopskich korzeniach. Ujawniło ono, że ich trajektorie życiowe ukształtowane zostały pod wpływem socjalistycznego projektu nowoczesności, otwierającego szansę na awans społeczny, jednocześnie usuwając bariery klasowe, jak i religijne. Oznacza to wysoką mobilność społeczną wewnątrz badanej społeczności. Przyczyny tego procesu są złożone, ale wyraźnym źródłem jest proces auto-orientalizacji. W warunkach polskiego „hierarchicznego pluralizmu” (Pasieka 2015) członkowie tej społeczności dążyli do osiągnięcia równorzędnego statusu, jakim – w ich oczach – cieszyli się ich polscy sąsiedzi. Decyzje o charakterze ekonomicznym w komunistycznej Polsce oznaczały wybory życiowe skierowane na osiągnięcie awansu społecznego definiowanego zajmowaną funkcją i wykształceniem. Podejmując tego typu decyzje 50-60 lat temu, członkowie tej społeczności decydowali się na zerwanie ze statusem chłopa, prawosławnego, Białorusina, by utorować sobie drogę do uzyskania tożsamości polskiej lub przynajmniej podobnego statusu.
Tożsamość religijna odgrywała decydującą rolę w podejmowaniu tych decyzji. Nie starali się oni jednak zbliżyć do katolicyzmu, utożsamianego z polskością, ale pozostali na pozycjach ateistycznych, zgodnie z modelem nowoczesności promowanym przez ideologię komunistyczną. W praktyce oznaczało to porzucenie pracy na roli i grawitowanie ku miejskiemu stylowi życia (i wymarzonego miejsca zamieszkania), dążenie do uzyskania wyższego wykształcenia, niekiedy sympatie lewicowe, laickość, oraz wybory karier wiązanych z polskością (tak są postrzegane kariery urzędnicze, w administracji państwowej). Te wszystkie życiowe wybory stały się decydujące dla wysokiej pozycji i kapitału społecznego w warunkach PRL, który następnie przekonwertowany został na kapitał ekonomiczny i wysoki status społeczny po roku 1989 i współcześnie. Ich dzieci należą już w pewnym sensie do całkiem innej społeczności, w wyborach karier życiowych wolnej od napięć obecnych w życiorysach rodziców.
