Badania Pracowników 

Warszawski ośrodek etnografii/etnologii od początku swego istnienia, czyli od 1934 roku, prowadził prace badawcze na polskiej wsi. W latach trzydziestych, a potem w okresie powojennym, badacze skupiali się na  rejestrowaniu pozostałości chłopskiej kultury tradycyjnej. Założycielka warszawskiej etnologii, Cezaria Baudouin de Courtenay- Ehrenkreutz- Jędrzejewiczowa, badała i analizowała zwyczaje i obrzędy ludowe na Wileńszczyźnie (Łańcuch tradycji. Teksty wybrane 2005). Witold Dynowski, kierujący ośrodkiem warszawskim po wojnie, prowadził badania dotyczące kultury materialnej (również na Wileńszczyźnie). Prace badawcze nakierowanie na dokumentowanie tradycyjnych form budownictwa wiejskiego i sztuki ludowej kontynuował Marian Pokropek (m. in. Budownictwo ludowe w Polsce 1976 oraz Sztuka ludowa w Polsce 1988 przygotowana wraz z Anną Kunczyńską-Iracką).

W latach sześćdziesiątych przybrał na sile nowy kierunek, grupujący badaczy zainteresowanych zmianami modernizacyjnymi zachodzącymi na wsi polskiej. Zmiany kulturowo-społeczne były odpowiedzią na pojawienie się nowych technologii (elektryfikacja) i form komunikacji (radio, telewizja itp.) oraz nowych sposobów organizacji pracy na wsi takich jak Państwowe Gospodarstwa Rolne, Kółka Rolnicze, Koła Gospodyń Wiejskich. Badania tego rodzaju podsumowywano zwykle monografiami wsi lub całych regionów. Dobrym przykładem monografii regionu jest trzytomowa publikacja Kurpie. Puszcza Zielona (1962, 1964, 1965) pod redakcją Anny Kutrzeby-Pojnarowej. Badania rozszerzono, wprowadzając w latach siedemdziesiątych do programu nauczania etnografii na UW przedmiot Laboratorium etnograficzne, obejmujący dwuletni cykl badań terenowych realizowanych przez pracownika lub doktoranta wraz z grupą studentów.

Niektórzy spośród warszawskich badaczy łączyli analizę zanikającej kultury ludowej z obserwacją przemian zachodzących w środowisku wiejskim w drugiej połowie XX wieku. Anna Zadrożyńska [1] publikowała zarówno pogłębione interpretacje chłopskiej obrzędowości tradycyjnej , takie jak Powtarzać czas początku (1985, 1989), jak i prace podsumowujące badania terenowe na wsi podlaskiej, takie jak Zawarcie małżeństwa. Analiza systemu wartościowania (1974). Książka Homo faber, homo ludens: etnologiczny szkic o pracy w kulturach tradycyjnej i współczesnej (1983) jest jedyną publikacją książkową relacjomnującą badania etnograficzne prowadzone w Państwowych Gospodarstw Rolnych. PGR-y, które wpisały się w krajobraz polskiej wsi drugiej połowy XX wieku, umknęły uwadze większości etnologów tropiących pozostałości kultury ludowej. Badania terenowe prowadzone przez Anne Zadrożyńską w latach siedemdziesiątych w koszalińskich PGR-ach(Północno-zachodnia Polska, dawne Prusy Wschodnie) były projektem unikalnym, odbiegającym znacząco od tematów podejmowanych przez etnografów w czasach „realnego socjalizmu”. Materiały z tych badań, połączone z analizami źródeł zgromadzonych na Podlasiu, a potem   w warszawskiej Fabryce Samochodów Osobowych,  zaowocowały modelem porównawczym zestawiającym etos pracy w chłopskiej kulturze tradycyjnej z podejściem do pracy państwowych robotników rolnych (PGR) i robotników w państwowych zakładach pracy. Stworzony przez Annę Zadrożyńską model okazał się doskonałym wprowadzeniem do badania procesów transformacji .

Projekt badawczy dotyczący procesów transformacji realizował Tomasz Rakowski [2], poddając refleksji lokalne procesy samoorganizacji społecznej i strategie przetrwania stosowane w obliczu skutków przemian gospodarczych takich jak upadek państwowych zakładów pracy i restrukturyzacja rolnictwa. Badania prowadzone w okolicach Szydłowca, we wsiach dotkniętych problemami migracji zarobkowych, nieopłacalności zajęć rolniczych i po-transformacyjnego bezrobocia zostały podsumowane w książce Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy: etnografia człowieka zdegradowanego (2009). Kontynuacją zainteresowania oddolnymi procesami tworzenia kultury był projekt łączący badania terenowe oraz działania animacyjno-artystyczne, mający na celu  uchwycenie samorzutnego, spontanicznego charakteru powstawania treści kultury, dostrzeżenie w środowiskach peryferyjnych ukrytych możliwości twórczych. Projekt podsumowuje książka Etnografa/animacja/sztuka. Nierozpoznane wymiary rozwoju kulturalnego (2013).

W obszarze badań wiejskich szczególne miejsce zajmują prace Andrzeja Perzanowskiego, który dotyczące postrzegania przez wiejską społeczność osób odmiennych, w tym chorych psychicznie. Wyniki badań prowadzonych w społecznościach lokalnych południowo-wschodniej Polski  pod koniec lat dziewięćdziesiątych podsumowuje jego książka Odmieńcy. Antropologia dewiacji (2010).

Badania pozostające w kręgu zapoczątkowanej przez Annę Zadrożyńską antropologii pracy kontynuowała Amanda Krzyworzeka [3], realizując w latach 2007-2009 projekt zogniskowany wokół strategii ekonomicznych stosowanych przez polskich rolników w okresie po-transformacyjnym. Dostrzeżenie, że narzekania na nieopłacalność produkcji rolnej są związane z traktowaniem wszelkich wydatków jako kosztów produkcji, jest jednym z najciekawszych wniosków z tych badań zamieszczonych w książce Rolnicze strategie pracy i przetrwania. Studium z antropologii ekonomicznej (2014). Kontynuacją zainteresowania pracą rolników jest aktualny projekt badawczy Amandy Krzyworzeki, zatytułowany Dlaczego oni nie chcą dla mnie pracować? Praca i wzorce konsumpcji jako czynniki kształtujące relacje między mieszkańcami wsi i miast - etnografia drugich domów, dotyczący konfliktów związanych z różnymi sposobami pojmowania pracy i różnymi modelami konsumpcji.

 Od lat osiemdziesiątych prace badawcze w społecznościach wiejskich kontynuuje Anna Malewska-Szałygin [4], realizując projekty dotyczące wiejskiej wiedzy potocznej. Początkowo dotyczyły one lokalnej wiedzy o przeszłości wsi położonych na Roztoczu. Od lat dziewięćdziesiątych jej badania zogniskowane są wokół problemów polityki, państwa i władzy, plasujących się w obszarze zainteresowań antropologii politycznej. Prace terenowe (fieldwork) prowadzone na Mazurach (Północno-Wschodnia Polska, dawne Prusy Wschodnie), będące próbą rekonstrukcji obrazu władz gminy w oczach jej mieszkańców, zostały podsumowane monografią Wiedza potoczna o sprawach publicznych (2002). Książka, skonstruowana w konwencji polifonicznej (opisywanej przez Jamesa Clifforda), prezentuje głosy najważniejszych graczy lokalnej sceny politycznej oświetlające z różnych stron sytuację zmiany władzy gminnej, jaka dokonała się w ramach transformacji, kiedy to odpowiednie akty prawne wymusiły zmianę struktury władzy lokalnej z typowej dla realnego socjalizmu zależności pionowej w kierunku rozwiązań samorządowych. Powstałe wówczas „Komitety Obywatelskie” były pierwszymi wolnymi stowarzyszeniami powstającymi po to, by w wolnych wyborach samorządowych konkurować o władzę w gminie z wieloletnimi włodarzami, członkami Partii Komunistycznej (PZPR). U progu XXI wieku Anna Malewska-Szałygin [4] realizowała kolejny projekt badawczy, tym razem na Podhalu (Polska Południowa), będący analizą lokalnych dyskursów skupionych wokół kategorii państwo, władza, naród, demokracja, polityka oraz praktyk takich jak udział w wyborach prezydenckich i parlamentarnych. Projekt podsumowany został książką Wyobrażenia o władzy,  państwie i demokracji we wsiach nowotarskich 1999-2005 (2008), w której autorka stawia tezę, mówiącą o tym, że lokalna wiedza o polityce, nazwana przez nią etnopolitologią, została ukształtowana w wyniku wielowiekowego doświadczenia relacji władzy w tradycyjnym gospodarstwie rolnym i w efekcie wiejskie wyobrażenia o władzy, państwie i narodzie mają charakter raczej post-chłopski niż post-socjalistyczny. Argumentacją na rzecz tej tezy jest artykuł Post-socialist as a diagnostic tool. Common-sense concepts of power and state in Southern Poland opublikowany w skandynawskim periodyku „Ethnologia Europea” (2012).

Badania mieszczące się w obszarze antropologii politycznej prowadzi także Iwona Kaliszewska [5], która zrealizowała projekt badawczy dotyczący doświadczania i percepcji państwa na Kaukazie Północnym. Jej praca doktorska pokazuje sytuację „braku” a zarazem „nadmiaru” państwa doświadczanego przez dagestańskich muzułmanów. Zainteresowany antropologią polityczną jest również Mateusz Laszczkowski [6], który po obronieniu doktoratu dotyczącego budowy Astany - nowej stolicy Kazachstanu (w Max Planck Institute of Social Anthropology), prowadzi w IEiAK UW badania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki dotyczące Lokalności, przestrzeni i państwa w alpejskiej dolinie: społeczności lokalnej wobec projektu szybkiej kolei (TAV) w Val di Susa. Prace badawcze są w toku.

Problematyka etniczna od początku istnienia studiów etnologicznych na Uniwersytecie Warszawskim stale była obecna jako jeden z jej klasycznych nurtów badawczych. Za jej prekursorów w środowisku warszawskim uchodzą przede wszystkim tacy uczeni, jak Jan Stanisław Bystroń (1892-1964) i Józef Obrębski (1905-1967). Pierwszy z nich, to autor m.in. Wstępu do ludoznawstwa polskiego (1926), pracy systematyzującej grupy zawodowe i etniczne w Polsce oraz Megalomanii narodowej (1935), oryginalnego studium na temat stereotypów etnicznych. Drugi to uczeń Bronisława Malinowskiego, zwany „odkrywcą polskiego Trobriandu”, czyli Polesia, którego specyfika związana była z jego peryferyjnym położeniem i wynikającymi z tego archaizmami w kulturze oraz słabszym niż na sąsiednich obszarach ugruntowaniem się identyfikacji mieszkańców w kategoriach narodowych. Obrębski był też twórcą nowatorskiej w swoim czasie teorii grup etnicznych, które postrzegał jako zjawiska względne, a zarazem dynamiczne, uwzględniając przy tym subiektywny punkt widzenia samych badanych. Koncepcja ta,  rozwijana  przez kolejne pokolenia badaczy, w dużym stopniu ukształtowała poglądy etnologów w Polsce na kwestię etniczności.

Rzecznikiem badań etnicznych i rozwijania ich głównie na powojennym pograniczu polsko-białoruskim stał się następnie wieloletni kierownik warszawskiej Katedry Etnografii, Witold Dynowski (1903-1986), który wypromował kolejnych specjalistów w zakresie tej problematyki. Należał do nich m.in. Lech Mróz [7], dyrektor warszawskiego Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej w latach 1999 – 2013, główny orędownik badań na tym polu. Zauważyć jednak warto, że w latach 70. czy nawet 80. XX w. problematyka etniczna wydawała się stosunkowo już mało ważna wobec obserwowanych wszędzie silnych procesów unifikacyjnych. Co więcej, w Polsce zajmowanie się nią (zwłaszcza w kontekście takich grup, jak Żydzi, Niemcy, Ukraińcy a nawet Cyganie) było nieraz mocno utrudnione z powodów politycznych, gdyż władze starały się stworzyć wrażenie kraju jednolitego pod względem etnicznym i narodowym. Natomiast badania zagranicą były wówczas prawie niemożliwe, a przy ówcześnie obowiązującej niewymiennej walucie niezmiernie dla Polaków kosztowne. Poza tym, tradycyjne tereny zainteresowań polskich etnografów  sięgające na wschód od Bugu, należące do ZSRR, były w tym czasie dla Polaków całkowicie niedostępne.

Niemniej nawet wówczas podejmowano studia na tym polu. Szczególnie interesowano się tematem wzajemnego postrzegania się Polaków oraz mniejszości narodowych i etnicznych. Spośród wydanych z tego zakresu pozycji na uwagę zasługuje praca Elżbiety Regulskiej Wyznaczniki odrębności etnicznej, funkcjonujące współcześnie w świadomości łemkowskiej na terenie dawnej Łemkowszczyzny (1979) czy Aliny Całej Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej (1992). Absolutnie jednak nowatorską pracą, będącą fenomenologiczną próbą opisu kategorii „obcości”, była napisana w latach 80. rozprawa Zbigniewa Benedyktowicza pt. Portrety „obcego” (2000), w której autor odszedł od dotychczasowego opisu „stereotypu”, wskazując jego pokrewieństwo wobec tę kategorii obrazu i symbolu, przy wnikliwej analizie ich podobieństw i różnic.

Zmiany polityczne i ekonomiczne z przełomu lat 80. i 90. w Polsce i Europie Wschodniej znacząco ożywiły zainteresowania problematyką etniczną i narodowościową. Rozpad Związku Sowieckiego, gwałtowne spory na tym tle oraz otwarcie granic i możliwości badań na wschodzie stworzyły nową sytuację, którą wielu warszawskich etnologów od początku zaczęło wykorzystywać.

Problematyka etniczna pojawiała się od tego czasu już stale, nie tylko w kontekście dotychczasowych badań wybranych grup etnicznych (szczególnie Cyganów, Żydów czy Łemków) oraz szeregu innych studiów dotyczących kontaktów międzykulturowych, ale także w powiązaniu z nową, dotychczas nie badaną problematyką, jak np. zjawiskiem etnicyzacji religii i polityki czy też w związku z pojawieniem się fenomenu migracji i uchodźstwa. Podejmowano badania już nie tylko na terenie Polski, ale również na Bałkanach, w krajach nadbałtyckich, Białorusi, Ukrainie, w Rosji i państwach kaukaskich, a także w niektórych krajach pozaeuropejskich (Mongolia, Chiny, Indie, Sudan). Skupiały się one szczególnie na relacjach interetnicznych i interkulturowych, ich przedmiotem zainteresowania były konkretne etnosy umieszczonych  w kontekście innych kultur, pełniących istotną rolę w ich definiowaniu.

Jednym z tematów wiodących były przez wiele lat badania nad Cyganami/Romami, którymi zajmował się głównie wspomniany już tu wyżej Lech Mróz [7]. Do najważniejszych książek wydanych przez niego z tej dziedziny należą m.in. obszerne monografie: Cyganie. Odmienność i nietolerancja (1994), Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVII w. (2001) czy pozycja, która miała być wedle zamierzeń autora rodzajem podręcznika do nauki historii Cyganów w szkole: Od Cyganów do Romów – z Indii do Unii Europejskiej (2007). Ponadto opublikowane zostały prace na temat tej grupy etnicznej: Agnieszki Kowarskiej, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność (2005), oraz Marty Godlewskiej-Goska i Justyny Kopańskiej Życie w dwóch światach. Tożsamość współczesnych Romów (2011). Na druk czeka jeszcze rozprawa doktorska Godlewskiej-Goski pt. Romskość a płeć (2014). Wszystkie wspomniane prace na temat Cyganów, a szczególnie ta ostatnia, pokazywały, że wciąż można odkrywać nowe fakty dotyczące tego etnosu, zwłaszcza w sferach poznanych dotąd tylko powierzchownie, jak np. sfera skalań czy zachowań seksualnych.

Prawdziwym jednak wyzwaniem po upadku „żelaznej kurtyny” były zainicjowane również przez Lecha Mroza tzw. „badania wschodnie”, koncentrujące się najczęściej na kwestiach tożsamościowych i religijnych, w szczególności pozostałych tam w warunkach długotrwałej izolacji społeczności polskich, ale także i wielu środowisk miejscowych. Objęły one początkowo wschodnie przedwojenne terytoria Polski (tj. Litwy, zachodniej Białorusi i Ukrainy), aby następnie rozszerzyć się również na tereny Łotwy i Estonii, Mołdawii i Naddniestrza, wreszcie Kaukazu i Syberii. Prowadzone były już nie tylko przez zespoły składające się z pracowników naukowych, ale również kolejne roczniki doktorantów i studentów. Na podstawie tych badań wydano po raz pierwszy wiele oryginalnych studiów monograficznych dotyczących tych terenów. Na uwagę zasługują szczególnie takie książki, jak napisana wraz ze studentami pod redakcją Łukasza Smyrskiego i Magdaleny Zowczak  Podole i Wołyń (2003), ukazująca życie Polaków i Ukraińców w wiejskich i małomiasteczkowych skupiskach pod Chmielnickim i w okolicach Żytomierza. Podobną z założenia pozycją był także Etnos przebudzony (2004) pod redakcją Lecha Mroza, ukazując analogicznie życie Polaków w Gruzji czy na Syberii. Wreszcie ogromny, ponad 700 stronicowy tom pod redakcją Magdy Zowczak Na pograniczu „nowej Europy”. Polsko-ukraińskie sąsiedztwo (2010), opisujący codzienność mieszkańców zmarginalizowanych terenów pogranicza polsko-ukraińskiego. To tylko niektóre z pozycji, które ukazały się na podstawie tych badań. Nie wydaną jeszcze pozycją jest rozprawa doktorska Katarzyny Waszczyńskiej Postaci tożsamości narodowej. Wizerunek Białorusinów końca XX wieku na podstawie badań z Mińska i okolic (2004). Autorka ta od lat specjalizuje się w tematyce białoruskiej, prowadząc badania na Białorusi, w okolicach Nieświeża i Klecka, rejonie Puszczy Białowieskiej po dwóch stronach granicy, okolicach Słonima, Żyrowic i Dziatłowa oraz  Różany, Kosowa i Łyskowa.  Analizuje także zachodni dyskurs na temat tego kraju w Internecie. Do badań wschodnich należą też prace prowadzone na Wileńszczyźnie przez Łukasza Smyrskiego i Andrzeja Perzanowskiego wraz z grupami studentów podsumowane książkami Etnografia lokalnych znaczeń: monografia społeczności lokalnej okolic Dziewieniszek na Wileńszczyźnie, red. Ł. Smyrski (2005), Centrum na peryferiach. Monografia społeczności lokalnej Ejszyszek i okolic na Wileńszczyźnie, red. A. Perzanowski (2005).   Otwarte granice i osłabienie kontroli państwa, a następnie przyjęcie przez Polskę nowych standardów politycznych, zaowocowało pojawieniem się w Polsce także imigrantów z różnych krajów, w tym uchodźców, jeszcze jednym nowym zjawiskiem, które naturalnie łączyło się z problematyką etniczną i polityczną i skupiało uwagę nie tylko demografów, geografów i socjologów, ale także niektórych etnologów. Badania nad problemami adaptacji kulturowej w Polsce, wśród nowo tworzących się diaspor imigrantów w Warszawie: Wietnamczyków, Ormian, Turków, Ukraińców, Afrykanów i Arabów, były prowadzone przez kolejne zespoły studenckie pod kierunkiem Macieja Ząbka. Rezultatem tych badań była m.in. książka pod redakcją tego badacza pt. Między piekłem a rajem. Problemy adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów w Polsce (2002) oraz poświęcone już wyłącznie dominującym w Polsce przybyszom z Kaukazu (Czeczenom, Ormianom, Gruzinom) Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne (2010). Warto podkreślić, że autorzy tej publikacji prowadzili swoje badania nie tylko wśród imigrantów w Polsce, ale także w Gruzji i Armenii, łącząc w niej płynnie zagadnienia tożsamościowe i konfliktów narodowościowych z imigracyjnymi. Innym typem badań była autorska już rozprawa Macieja Ząbka Biali i Czarni (2007), poświęcona postawom Polaków wobec Afryki i przybywających do Polski Afrykanów, z zasadniczą tezą, że zachowania wobec innych ludzi nie są określane jedynie przez stereotypy, ani nie zależą od wyznaczników typu wiek, płeć, wykształcenie, ale raczej są kształtowane przez różnorodne konteksty, w których dochodzi do kontaktu. Kolejną pracą tego autora, przy współudziale socjologa Sławomira Łodzińskiego, poświęconą wyłącznie imigrantom, będącym w trakcie ubiegania się o status uchodźcy w Polsce i mieszkającym na terenie tzw. ośrodków dla uchodźców, jest książka Uchodźcy w Polsce. Próba spojrzenia antropologicznego (2008). Napisana na zamówienie organizacji pozarządowej, na podstawie badań prowadzonych zarówno wśród uchodźców, jak i urzędników administracji rządowej oraz organizacji pomocowych, reprezentuje pewien rodzaj „badań stosowanych” w tej tematyce. Przy okazji odsłania z etnograficzną dokładnością sytuację panującą w tzw. ośrodkach dla uchodźców oraz procedury administracyjne wobec nich stosowane. Autor ten obecnie kontynuuje studia uchodźcze w kontekście przede wszystkim uchodźców z Sudanu, zarówno w krajach ich przyjmujących, jak i kraju pochodzenia.

W latach siedemdziesiątych pracownicy warszawskiej Katedry Etnografii: Anna Zadrożyńska [1], Marian Pokropek i Tomasz Strączek prowadzili prace badawcze w Macedonii podsumowane dwutomową publikacją (Ana Zadrożin'ska Semejni obredi: Spored'ena monografija na polskite sela Pjentki i Twarogi i makedonskoto selo Jablanica, Skopje  1994; Marjan Pokropek, Tomasz Stronczek, Spored'ena monografija na makedonskoto selo Jablanica i polskite sela Pjentki i Twarogi, tom 2: Narodna architektura, Skopje  1992) oraz książką polskojęzyczną Ludowe obrzędy i podania : Etnograficzne i folklorystyczne studia porównawcze wsi polskiej i macedońskiej, red. Anna Zadrożyńska [1], Tanas Vrażinovski, Krzysztof Wrocławski (2002). Kontynuatorką badań macedońskich jest Karolina Bielenin-Lenczowska [8], łącząca zainteresowania etnicznością, problematyką migracyjną oraz genderową. Jej projekt badawczy, skoncentrowany wokół identyfikacji etnicznej macedońskojęzycznych muzułmanów oraz relacji sąsiedzkich między wyznawcami prawosławia i islamu w zachodniej Macedonii, został podsumowany książką pod jej redakcją Sąsiedztwo w obliczu konfliktu. Relacje społeczne i etniczne w zachodniej Macedonii (2009), opisującą napięcia polityczne między Macedończykami i Albańczykami. Obecnie Karolina Bielenin-Lenczowska [8] prowadzi badania dotyczące codziennego życia migrantów muzułmańskich z Macedonii, mieszkających na stałe we Włoszech. Analizując przede wszystkim doświadczenie migracji ze względu na płeć i wiek, a także praktyki religijne, jedzeniowe i językowe, przygotowuje rozprawę habilitacyjną na ten temat. Poza tym prowadzi badania ze studentami we wsiach górnego Porecza  w Macedonii, które poniekąd są kontynuacją niedokończonych badań wspomnianego już Józefa Obrębskiego.

Setna rocznica urodzin tego uczonego przyczyniła się do nawiązania do jego poleskich badań z lat 30. także przez Wojciecha Lipińskiego, innego naukowca z Zakładu Badań Etnicznych i Międzykulturowych. Obecnie celem ich było przyjrzenie się współczesnym determinantom tożsamości mieszkańców tego regionu, wyznawanej tożsamości narodowej, zróżnicowaniu religijnemu i istniejącym podziałom społecznym. Efektem tego projektu stała się książka pod redakcją tego badacza pt. Dzisiejsze Polesie (2013). Ostatnimi, prowadzonymi przez wspomnianego badacza, były jednak badania w Budziaku, regionie o wyjątkowo ciekawej strukturze etnicznej i wyznaniowej, zamieszkałej nie tylko przez Ukraińców, ale również Rosjan, Mołdawian, Bułgarów, Gagauzów i Albańczyków, pod względem religijnym nie tylko prawosławnych, ale i staroobrzędowców oraz wyznawców różnych nurtów protestantyzmu. Efektem tych badań jest niedawno wydana książka pod redakcją Wojciecha Lipińskiego Bałkany na Ukrainie. Bułgarzy, Gagauzi i Albańczycy z ukraińskiego Budziaku (2014). Wszystkie te badania mieszczą się w szerszym projekcie wymienionego autora, mającego na celu rozpoznanie zjawisk związanych ze strukturą etniczną i wyznaniową Ukrainy.

Kończąc część poświęconą problematyce etnicznej i migracyjnej należy zaznaczyć, że wspomniane wyżej badania wyróżnia m.in. to, że zakończone zostały wydaniem obszernych monografii, ale faktycznie są to tylko wybrane przykłady z spośród wielu studiów prowadzonych w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW. Wspomnieć trzeba o szeregu niewydanych jeszcze prac dotyczących problematyki etnicznej przede wszystkim na wschodzie, jak np. badania Łukasza Smyrskiego na Wileńszczyźnie czy Lecha Mroza i Tadeusza Baraniuka na Bojkowszczyźnie w Karpatach ukraińskich.

Reasumując, etniczność – to termin, który od dwudziestu paru lat na nowo stał się jednym z najczęściej pojawiających się w polu zainteresowań warszawskiej etnologii i antropologii. Współczesne zmiany polityczne, w tym poszerzanie się Unii Europejskiej, otwarcie granic, napływ przybyszów z innych krajów, upowszechnienie środków przekazu w skali świata, nie spowodowały bynajmniej, że kwestie etniczne stały się nieważne. Obszar postkomunistyczny i postsowiecki – a temu wspomniani tu badacze poświęcają szczególną uwagę – i dziejące się tam dalsze przeobrażenia, dostarczają ciągle intrygujących przykładów, do których termin etniczność wyjątkowo się odnosi.

Badania z zakresu antropologii religii zapoczątkowane zostały w warszawskim IEiAK w drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku pracami Zbigniewa Benedyktowicza (Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu, 2000), Jacka Olędzkiego, Ludwika Stommy (Religijność ludowa w: Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., 1986) oraz Ryszarda Tomickiego (Religijność ludowa, 1982). Stanowią one w pewnym stopniu kontynuację przedwojennej polskiej tradycji fenomenologii religii, zainicjowanej pracą Cezarii Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowej (Święta Cecylia. Przyczynek do genezy apokryfów, 1922) oraz prac Jana Stanisława Bystronia (m. in. Łańcuch szczęścia) i Stefana Czarnowskiego, autora syntetycznego eseju Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego (1937). Twórczość dwóch ostatnich uczonych, w związku z ich studiami w Paryżu w początkach ubiegłego wieku, kształtowała się pod wpływem socjologicznej szkoły francuskiej. Obaj – podobnie jak i Cezaria Baudouin de Courtenay – w sposób twórczy łączyli w swoich studiach pogłębioną wiedzę dotyczącą religijnego folkloru (szczególnie tzw. ludowych apokryfów), jego stylu i funkcjonowania w środowiskach wiejskich.

Skromny esej Czarnowskiego o stanie kultury religijnej w końcu XIX wieku prezentuje bogaty repertuar praktyk religijnych z odwołaniem do doświadczeń autora z dzieciństwa w konwencji, rzec można nieco anachronicznie – „opisu gęstego” kultury religijnej. Czarnowski zdefiniował ją jako kategorię badawczą przeciwstawną studiom nad religią i odniósł do sposobu przyswojenia i przekształcenia nauki Kościoła przez określone historycznie, w miarę jednorodne, środowisko społeczne. Badanie jej kieruje się ku przedstawieniom, kojarzonym „z występującymi w kulcie imionami i nazwami rzeczy”, ku charakterowi jej nabożności i tej nabożności przejawom. Tak określona kultura religijna odpowiada w pewnym stopniu projektowi przedstawionemu blisko trzydzieści lat później przez Clifforda Geertza w eseju Religion as a cultural system (1965): koncentruje się na wzajemnym modelowaniu życia społecznego i religii w konkretnym środowisku kulturowym. Zazwyczaj etno- i antropolodzy oraz socjolodzy, którzy zajmowali się studiami polskiej religijności poczynając od lat 60. aż do dziś, rozpoczynali od krytyki tego impresyjnego, syntetycznego eseju. Chociaż po latach zmian w kulturze oraz sposobach jej percepcji wieś nie mogła już uchodzić, jak to określił Czarnowski, za „względnie w sobie zamkniętą i historycznie w wysokim stopniu jednorodną” warstwę społeczną, a najpewniej nigdy taka nie była, jednak to właśnie unifikujące założenie sprawiło, że lektura eseju Czarnowskiego przypomina dzisiejszemu czytelnikowi monograficzne konstrukcje klasyki antropologicznej, prezentujące badane kultury jako homogeniczne „całości”, zorganizowane według określonego wzoru.

Systematyczne badania religijności wykraczające poza Polskę zapoczątkował w dawnej Katedrze Etnografii Jacek Olędzki, który wprowadził naukowe standardy dokumentacji etnograficznych źródeł tworzonych oraz praktykę łączenia wywiadu, fotografii i filmu etnograficznego. Jego zainteresowania koncentrowały się wokół różnych typów religijnej ofiary, związanych z nią rytuałów i gestów: od katolickich praktyk wotywnych po baranka, zabijanego rytualnie przez mongolskich koczowników, a także wokół sztuki sakralnej i problematyki zdarzeń cudownych (wprowadził pojęcia wrażliwości mirakularnej i religijności mirakularnej, cechujące katolicyzm w Polsce). Oprócz rozproszonych artykułów opublikował dwie monografie, w których kultura religijna stanowi istotny aspekt etnograficznego opisu życia polskiej wsi (Kultura artystyczna ludności kurpiowskiej, 1971 oraz Murzynowo. Znaki istnienia i tożsamości kulturowej mieszkańców wioski nadwiślańskiej XVIII-XX w., 1991).  Jego badania, a także badania religijności ludowej Ludwika Stommy, kontynuowała w Polsce wschodniej i na Mazowszu Magdalena Zowczak [9], która od końca lat 80 prowadzi jednocześnie zajęcia z zakresu klasycznych teorii religii (Teorie religii w teoriach kultury, Typy doświadczenia religijnego).

Po upadku ZSRR możliwe było rozszerzenie badań na wschód, w tym na tereny zamieszkałe przez Polaków na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Prowadzone przez Magdalenę Zowczak badania kultury religijnej ujmowały ją jako jeden z istotniejszych, niekiedy dominujący, aspekt konstruowania tożsamości. Początkowo badania te dotyczyły dość ściśle ludowych apokryfów, z czasem rozszerzyły się na kulturę religijną na pograniczu wyznaniowym. Badania te, w których uczestniczą kolejne grupy studenckie, kontynuowane są do dziś (ostatnio na ukraińskim Podolu). Ich efekty opublikowane zostały m. innymi w pracach zbiorowych: Podole i Wołyń. Szkice etnograficzne (2003; red. Łukasz Smyrski i Magdalena Zowczak [9]) oraz W cieniu drzewa wiar. Studia nad kulturą religijną na pograniczach Slaviae Orthodoxae (2009; red. M. Zowczak). Podobną formułę badań kultury religijnej stosowali także dr Wojciech Lipiński [10] (Religie i religijność w zbiorowej monografii Dzisiejsze Polesie, 2013) oraz Justyna Chmielewska, autorka monografii Święta krew, święty czas, święci ludzie. Historia i mitologia Ewangelicznych Chrześcijan Świętych Syjonistów (Muraszkowców) (2009). Problematykę współczesnej religijności polskich katolików z przełomu wieków rozwinęła m. innymi Dorota Hall w pracy New Age w Polsce. Lokalny wymiar globalnego zjawiska (2007).

Zasługą Stefana Czarnowskiego było wprowadzenie problemu sensualizmu jako cechy charakterystycznej katolickiej religijności ludowej. Zabarwiona pejoratywnie, przynależy ona zarazem stereotypowemu postrzeganiu katolicyzmu z perspektywy zarówno kultury Zachodu (por. Georg W. F. Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte), jak i prawosławia. Dekonstrukcja i reinterpretacja tej kategorii stała się jednym z kluczowych wątków dwóch monografii, wieńczących wieloletnie badania etnograficzne i studia nad kulturą religijną pracowników i studentów Instytutu, prowadzone w latach 80. – 90. ubiegłego wieku w społecznościach lokalnych na pograniczach katolicyzmu i prawosławia. Były to: Obraz osobliwy. Hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych. Wielkie opowieści (2000) Joanny Tokarskiej-Bakir oraz Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze wsi (2000) Magdaleny Zowczak. Trzecią monografią, również opartą na badaniach etnograficznych prowadzonych początkowo w ramach IEiAK, skoncentrowaną przede wszystkim na słownym i magicznym aspekcie folkloru, była Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa Anny Engelking (2000).

Innego rodzaju inspiracji dostarczył naszym studiom poświęcony religijności fragment pracy Williama Thomasa i Floriana Znanieckiego (Religious and Magical Attitudes in: The Polish Peasant in Europe and America, 1918), pisany z perspektywy kultury protestanckiej i egzotyzujący katolicką religijność polskich chłopów jako magiczną i zrytualizowaną. Praktyka egzotyzacji katolicyzmu przez zachodnią antropologię religii, obserwowana do dziś, pozostaje jednym z głównych wątków aktualnych studiów kultury religijnej, rozwijanej w IEiAK w ostatniej dekadzie. Reprezentuje je Magdalena Lubańska [11] (red. Religijność chrześcijan obrządku wschodniego na pograniczu polsko-ukraińskim, 2007).  Rozszerzyła ona zasięg badań kultury religijnej na pogranicza prawosławia i islamu: terytoria post-osmańskie w bułgarskich Rodopach. Początkowo dotyczyły one przede wszystkim synkretyzmu religijnego na przykładzie rytuałów ofiarniczych i praktyk związanych z uzdrowieniami religijnymi (Synkretyzm a podziały religijne w bułgarskich Rodopach, 2012).

Obecnie Magdalena Lubańska [11] kieruje realizacją zespołowego projektu Teorie antropologiczne wobec życia religijno-społecznego wyznawców prawosławia w Europie wschodniej i południowo-wschodniej. W jego ramach utworzyła w IEiAK Centrum Badań nad Prawosławiem, które służy regularnym seminariom z udziałem badaczy spoza IEiAK, zajmujących się badaniami kultury religijnej w różnych kontekstach. Celem jest stworzenie warsztatu naukowego służącego rozwojowi, usystematyzowaniu i poszerzeniu słabo dotychczas rozwiniętego kierunku badań, jakim jest antropologia prawosławia. Poszukiwania dogodnej perspektywy epistemologicznej wynikają z przekonania autorek projektu o dominującej w antropologii religii tendencji do narzucania zachodnich norm, będących produktem unikalnej post-reformacyjnej i post-oświeceniowej historii społeczeństwom, których religijność rozwijała się w oparciu o odmienne paradygmaty i doświadczenia historyczne. Realizowane w ramach projektu badania dotyczą praktyk religijnych, zwłaszcza w intencji zdrowia i uzdrowienia, związanych z sensualistycznym kultem przedmiotów religijnych, szczególnie przedstawień ikonicznych (i z wiarą w ich sprawczość duchową i/lub leczniczą). Chodzi o takie ujęcie problemu, które będzie wykraczać poza dychotomiczny podział na działania religijne i magiczne.

Projekt ten obejmuje również problematykę nadawania obiektom sakralnym statusu zabytku dziedzictwa (narodowego/etnicznego) i ich muzeifikacji, oraz analizę praktyk ekonomicznych w kontekście prawosławia, koncentrującą się na pytaniu o istnienie (bądź brak) prawosławnej etyki pracy. Autorki projektu prowadzą systematyczne porównawcze badania etnograficzne uzdrowień religijnych w prawosławnych monasterach w Bułgarii i na Ukrainie (Magdalena Lubańska [11] i Magdalena Zatorska), patrymonializacji zabytków sakralnych na Fruškiej Gorze w Serbii (Ewa Klekot) oraz porównawcze badania relacji między gospodarką a prawosławiem w Polsce i w Rosji (Agata Ładykowska). 

Kolejny projekt Wielozmysłowe imaginaria religijne w wybranych sanktuariach południowo-wschodniej Polski (2014-2017) Magdalena Lubańska [11] realizuje od bieżącego roku wspólnie z Kamilą Baraniecką-Olszewską (absolwentką IEiAK, autorką pracy Ukrzyżowani. Współczesne misteria Męki Pańskiej w Polsce, 2013). Podobnie jak w przypadku poprzedniego projektu, celem jest równolegle: realizacja badań etnograficznych współczesnej religijności katolickiej (szczególnie w jej wymiarze sensualnym oraz materialnym) oraz wypracowanie adekwatnego warsztatu metodologicznego. Badania obejmą sanktuaria południowo-wschodniej Polski (Leżajsk, Przeworsk, Kalwaria Pacławska) i pielgrzymujących do nich wiernych. Autorki chcą się zmierzyć ze spuścizną intelektualną polskiej etno- i antropologii religii (m. innymi przedefiniować ponownie kategorię sensualizmu, studiując zachowania i formy ekspresji religijnej pielgrzymów) i krytycznie kontynuować jej studia, aby zaprezentować w ich kontekście wyniki badań własnych szerszemu – światowemu gronu badaczy. Punkt wyjścia stanowi paradygmat ucieleśnienia (embodiment) w formie proponowanej przez Thomasa Csordasa (1990).

Agnieszka Halemba prowadzi badania dotyczące relacji między organizacją i centralizacją życia religijnego a kształtem rytuałów i doświadczeń religijnych. W latach 1994-2008 jej badania na Syberii południowej koncentrowały się wokół przeobrażeń lokalnych kultów przyrody i praktyk szamańskich, następujących zarówno pod wpływem rozwijającej się ideologii narodowej, jak i współzawodnictwa z takimi zorganizowanymi religiami jak buddyzm czy chrześcijaństwo (prawosławie, katolicyzm, nowe kościoły protestanckie; The Telengits of Southern Siberia: Landscape, Religion and Knowledge in Motion, 2006). W latach 2006-2011 Halemba prowadziła badania nad przeobrażeniami życia religijnego wśród wiernych i księży Kościoła Katolickiego Obrządku Wschodniego w Ukrainie i Słowacji (Negotiating Marian Apparitions: The Politics of Religion in Transcarpathian Ukraine; in press; 2015). Zarówno badania syberyjskie jak i europejskie dotyczyły relacji między doświadczeniem religijnym a instytucjami i organizacjami religijnymi, ulegającymi przemianom po rozpadzie ZSRR. Za szczególnie interesujące Halemba uznała relacje między formalną organizacją życia religijnego, także w jej aspekcie finansowym, a doświadczeniami religijnymi, stosunkiem wiernych do organizacji religijnych, postrzeganiem roli specjalistów religijnych takich jak szamani czy księża, oraz przekształceniami wyobrażeń religijnych. Obecnie przygotowuje publikacje na podstawie zgromadzonych źródeł oraz pracuje – wspólnie z kolegami ze Słowacji, Czech i Węgier – nad kolejnym projektem: Religious landscapes on the move: transnational apparitional movements in Central Europe. Również i w nim kult maryjny, a zwłaszcza ruchy rozwijające się wokół nowych objawień maryjnych, mają służyć za przedmiot studiów religijnej współpracy, przemian, eksperymentowania oraz procesów transnarodowych. Z jednej strony owe ruchy są bowiem głęboko zakorzenione i uwikłane w regionalnych i narodowych kontekstach historycznych, poddane hierarchii i konserwatywne, z drugiej – prezentują potencjalną zdolność do przekraczania politycznych, społecznych i etnicznych granic (zauważyli to ostatnich latach badacze ruchów związanych z objawieniami w Europie zachodniej i południowej, Peter Margry i Sandra Zimdars-Swartz).

W latach 2008-2011 Agnieszka Halemba brała udział w projekcie badawczym Zwischen religiöser Tradition, kommunistischer Prägung und kultureller Umwertung: Transnationalität in den Erinnerungskulturen Ostmitteleuropas seit 1989, w ramach którego podjęto próby historycznie ugruntowanych studiów porównawczych w Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza pisanych z perspektywy transnarodowej. W kolejnym projekcie Halemba kontynuuje to podejście, łącząc je z zainteresowaniami antropologią kognitywną, a zwłaszcza teorią modalności religijnych Harveya Whitehousa, w ramach której szczególną uwagę poświęca relacjom między autorytetem religijnym, kształtem praktyk rytualnych a emocjonalnością religijnych doświadczeń. Halemba rozpoczyna też obecnie pracę nad projektem wpisującym się we współczesne studia na temat religijnego uczenia i stawania się (Tanya Luhrmann, Vlad Naumescu, David Berliner, Richard Irvine). W jaki sposób w ramach poszczególnych tradycji religijnych odbywa się przygotowanie wierzących do religijnego odczuwania w specyficznej formie? Dotychczasowe prace zajmujące się chrześcijaństwem dotyczyły przede wszystkim nowych kościołów protestanckich, zakonów katolickich oraz, w mniejszym stopniu, prawosławia. Halemba przygotowuje obecnie projekt analizujący strategie i efekty inicjatyw Kościoła Ewangelickiego w Niemczech zmierzające do pozyskania nowych członków (tzw. Kurse zum Glauben).

Magdalena Zowczak [9] realizuje obecnie projekt Kultura religijna wobec zmian społecznych. Studium porównawcze społeczności lokalnych. (Polska-Ukraina). Zakłada on, że konflikty i podziały społeczne, zarówno w Polsce jak i na Ukrainie, nadal znajdują wyraz w różnych formach religijnej bądź para-religijnej ekspresji. Język symboli tradycji chrześcijańskiej, choćby oderwany od religii, pozostaje powszechnym środkiem komunikacji społecznej w Polsce i w niektórych innych krajach Europy Wschodniej, a także jednym z dominujących źródeł moralnego dyskursu. Celem badań jest w związku z tym antropologiczna interpretacja społecznej roli chrześcijaństwa w życiu wybranych społeczności i ich reprezentantów.

Religijność ludowa katolicyzmu i prawosławia, zdominowana przez „religię polityczną”, funkcjonowała w reżimach komunistycznych dzięki bezpośredniemu przekazowi, w ramach lokalnych, niejawnych praktyk oporu. W dwóch ostatnich dekadach uległa jednak radykalnym zmianom wobec powrotu religii do życia publicznego. W kontekście tej zmiany statusu Kościołów przemiana religijności ludowej w popularną może być analizowana w ramach trzech tendencji: z jednej strony (1) indywidualizacji przekazu religijnego, związanego z upodmiotowieniem wiernych, oraz (2) jego globalizacji i dominującej kultury popularnej, z drugiej – (3) nacjonalizacji religii i jej uwikłania w państwowe polityki historyczne. W związku z tym badania mają umożliwić odpowiedź na następujące pytania: Jakie typy ekspresji rodzą się i zanikają pod wpływem tych tendencji? Czy wraz z postępującą indywidualizacją religii i związanymi z tym podziałami następuje upadek rytualizmu oraz ostateczny rozpad symbolicznego mikrokosmosu, w którym historia biblijna mieszała się z mitologią lokalną? Czy raczej tradycyjne formy ekspresji i ich symbolika współwystępują z nowymi, tworząc bardziej złożone typy kultury religijnej? Jaką rolę odgrywają w tych procesach denominacje protestanckie? Jak chrześcijanie (jako wspólnoty i jednostki) odnoszą się do praktyk upamiętniania dawnych żydowskich mieszkańców i Holocaustu?

Magdalena Zatorska, doktorantka, która uczestniczy w realizacji dwóch z przedstawionych wyżej projektów, zajmuje się problematyką współczesnych relacji chrześcijańsko-żydowskich oraz pamięci i upamiętniania Zagłady. (Wcześniej prowadziła badania m. innymi w ramach projektu Wielokulturowa pamięć i trwałość śladów. Czerniowce na Bukowinie realizowanego przez Fundację Ormiańską KZKO (program Geschichtswerkstatt Europa). Ostatnio uzyskała środki na realizację własnego projektu Relacje polsko-żydowskie i ukraińsko-żydowskie w kontekście współczesnych pielgrzymek chasydzkich do Polski i na Ukrainę.

O ile badania religijności ludowej, rozwijające się  latach 80. w ówczesnej Katedrze Etnologii, inspirowane były strukturalizmem, semiotyką (zwłaszcza studiami publikowanymi w ośrodku Tartu w ówczesnym ZSRR) oraz fenomenologią i koncentrowały się na semantyce wierzeń i rytuałów, w późniejszych projektach można obserwować stopniowy zwrot ku społecznym i politycznym aspektom kultury religijnej. Obecnie zainteresowaniem cieszy się nowa postać fenomenologii, reprezentowana przez teorię ucieleśnienia Thomasa Csordasa, czerpiąca inspiracje z filozofii Maurice’a Merlau-Ponty’ego. Dowartościowaniu uległy praktyki cielesne i materialne aspekty życia religijnego, nie bez wpływu gender studies. (Najważniejszą pracą wpisującą się w ten zakres badań jest książka Agnieszki Kościańskiej, poświęcona konwersji do nowego ruchu religijnego w Polsce: Potęga ciszy. Konwersja a rekonstrukcja porządku płci na przykładzie nowego ruchu religijnego Brahma Kumaris, 2009). Można jednak przedstawione wyżej projekty badawcze postrzegać jako swoistą kontynuację wcześniejszych badań. Największe novum stanowią kognitywne studia religijności, wprowadzane na poziomie teorii i praktyki badawczej przez Agnieszkę Halembę, jak również objęcie przez nią badaniami protestanckiej kultury religijnej, wcześniej badanej sporadycznie, chociaż stale uwzględnianej w perspektywie porównawczej za pośrednictwem istniejącej literatury.

Badania nad kulturowym i społecznym kształtowaniem płci są zarówno w polskiej, jak i w światowej antropologii stosunkowo nowe. Na przykład w antropologii anglosaskiej ich początek datuje się na połowę lat 70. XX w. Co prawda, antropolodzy i etnolodzy od zawsze interesowali się sprawami takimi jak rodzina, pokrewieństwo czy zwyczaje związane z ciążą i porodem, ale wcześniejsze prace z dwóch powodów trudno nazwać genderowymi. Po pierwsze, często nie uwzględniały one doświadczeń kobiet – były pisane z męskiej perspektywy, przez mężczyzn i dla mężczyzn, bo to głównie oni zajmowali się nauką. Nieliczne kobiety w tym gronie musiały raczej ukrywać swoje kobiece doświadczenie, niż wskazywać na nie jako na swój atut (zob. Edwin Ardener, Belief and the problem of women, [w:] Perceiving Women, red. Shirley Ardener1975). Choć w tym miejscu należy podkreślić, że w Polsce sytuacja wyglądała znacznie lepiej niż np. w Wielkiej Brytanii. W ośrodku warszawskim od początku jego istnienia badaczki (między innymi założycielka tego ośrodka Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa oraz Zofia Sokolewicz [12] – jego wieloletnia kierowniczka) odgrywały niezwykle ważną rolę, co znacząco wpłynęło na otwartość na problematykę genderową.

Po drugie, wczesne prace zakładały pewną uniwersalność płci – przyjmowano, że bycie kobietą bądź bycie mężczyzną jest czymś oczywistym i naturalnym. Kultura mogła jedynie w większym lub mniejszym stopniu wpływać na role kobiet i mężczyzn czy zachowania seksualne. Studia genderowe podchodzą do sprawy inaczej. Dostrzegają i doceniają znaczenie płci osoby zbierającej materiały oraz podważają naturalność płci i seksualności – wszelką oczywistość podają w wątpliwość, uznają kobiecość i męskość za kategorie kulturowe. Oczywiście antropologia płci nie byłaby możliwa bez wcześniejszego zainteresowania naszej dyscypliny problemami takimi jak rodzina, małżeństwo, czy kwestiami poruszającymi szeroko rozumiane sprawy mogące dotyczyć kobiet, od zakazów związanych z porodem i połogiem po kult maryjny. Odnosi się to też do warszawskiej etnologii. Można tutaj przywołać liczne prace Anny Zadrożyńskiej na temat obrzędowości rodzinnej i małżeństwa (Zawarcie małżeństwa. Analiza systemu wartościowania, 1974), artykuł Zofii Sokolewicz o Matce Boskiej w polskiej kulturze ludowej XIX i XX w. (Matka Boska w polskiej kulturze ludowej XIX i XX w. „Etnografia Polska” 1988, nr 32, s. 289–303) czy Tabu a paradygmaty etnologii (1989, 2010) Jerzego S. Wasilewskiego (pojawiają się tam wątki związane z zakazami i nakazami dotyczącymi kobiet).

Rozwój badań genderowych w naszym instytucie przypada na pierwszą dekadę XXI w. Wtedy ukazał się firmowany przez instytut dwutomowy podręcznik antropologii płci (Gender. Perspektywa antropologiczna, t. 1 i 2, red. R. E. Hryciuk i A. Kościańska). Kolejna tego typu pozycja to podręcznik do studiów nad seksualnością (Antropologia seksualności. Teoria, etnografia, zastosowanie, red. A. Kościańska, 2012).

Problematyka genderowa pojawia się też w doktoratach bronionych w Instytucie. Agnieszka Kościańska [13] (2007) podejmuje kwestię konwersji religijnej w Polsce i pokazuje ją jako proces transformacji tożsamości płciowej. Czyni to na przykładzie kobiet, które odeszły od katolicyzmu i związały się z nowym ruchem religijnym pochodzącym z Indii, Brahma Kumaris. Zmianie tej towarzyszy przyjęcie nowych zasad żywieniowych i dziennego rozkładu zajęć oraz rezygnacja ze współżycia seksualnego. Wszystko to wpływa na życie rodzinne kobiet oraz ich tożsamość (Potęga ciszy. Konwersja a rekonstrukcja porządku płci na przykladzie nowego ruchu religijnego Brahma Kumaris, 2009, zob. też The ‘power of silence:’ Spirituality and women’s agency beyond the Catholic Church in Poland, “Focaal—European Journal of Anthropology”, 2009, no. 53). Kategoria płci pojawia się jako narzędzie analityczne też w innych pracach doktorskich. Na przykład Amanda Krzyworzeka [3] w rozprawie z zakresu antropologii ekonomicznej (Rolnicze strategie pracy i przetrwania, 2009) porusza kwestię płci i pokazuje jej istotność przy podejmowaniu decyzji (na przykładzie wsi mazowieckiej).

Problematykę płci podejmowały również osoby wykładające w Instytucie, które jednak broniły doktoraty w innych jednostkach. Renata Ewa Hryciuk w rozprawie pt. Kulturowy kontekst macierzyństwa. Na przykładzie Meksyku (2008), opartej na badaniach etnograficznych prowadzonych w mieście Meksyk od maja 2005 do kwietnia 2006 roku, analizuje zmianę wzorów macierzyństwa w miejskiej kulturze Meksyku i poszukuje alternatywnych stylów życia. Zastanawia się, na ile sprawcze działania kobiet (indywidualne i zbiorowe) wpływają na proces modyfikowania dominującego modelu oraz jaka jest w tym procesie rola mężczyzn. Hryciuk pokazuje wyniki badań etnograficznych w kontekście dynamicznych przemian społecznych zachodzących w społeczeństwie meksykańskim.

Karolina Bielenin-Lenczowska [8] w pracy lingwistyczno-antropologicznej analizuje wizerunek rodziny i rodu w szesnastowiecznej kulturze polskiej, rozważania umiejscawiając w ogólnosłowiańskim kontekście. Odtwarza stereotypy gospodyni i gospodarza dominujące w tamtych czasach, odwołując się do dokonań antropologii płci. Książka powstała na podstawie tej pracy nosi tytuł Rodzina, ród, pokrewieństwo w perspektywie lingwistyczno-antropologicznej (2008). Z kolei Magdalena Radkowska-Walkowicz [14] (2005) podejmuje kwestię płci w popkulturze i analizuje m.in. figurę „sztucznej kobiety” – zazwyczaj bardzo atrakcyjnej seksualnie androidki, o której opowieść ujawnia mizoginistyczne fantazje kultury popularnej. Również i ta praca doktorska ukazała się w formie książkowej: Od Golema do Terminatora. Wizerunki sztucznego człowieka w kulturze (2007).

Obecnie badania genderowe prowadzone w instytucie obejmują całe spektrum tematów. Magdalena Radkowska-Walkowicz [14] zajmuje się kwestiami reprodukcji, rodziny i dzieciństwa. W książce Doświadczenie in vitro. Niepłodność i nowe technologie reprodukcyjne w perspektywie antropologicznej (2013, zob. też The creation of ‘monsters’: the discourse of opposition to in vitro fertilization in Poland, „Reproductive Health Matters”, 2012 vol. 20, no. 40) Radkowska-Walkowicz analizuje dyskurs dotyczący sztucznego zapłodnienia. Pokazuje, co na ten temat mówi Kościół katolicki (Kościół, nastawiony zdecydowanie przeciwko tego typu zabiegom, nadaje ton całej polskiej debacie), co pisze prasa, jako odnoszą się politycy. Dyskurs ten zestawia z perspektywą niepłodnych kobiet, z ich doświadczeniami in vitro i ich dylematami moralnymi. Z kolei w tekście Frozen children and despairing embryos in the ‘new’ post-communist state: debate on IVF in the context of Poland’s transition, opublikowanym w piśmie „European Journal of Women’s Studies”, zwraca uwagę na związek polskiej debaty na temat nowych technologii reprodukcyjnych z procesem demokratyzacji po 1989 i publicznym ustanawianiem na nowo ról społecznych, w tym płciowych.

Renata Hryciuk [15] kontynuuje badania meksykańskie. W swoich nowszych pracach podejmuje kwestię jedzenia i związanej z nim tożsamości i roli kobiet w meksykańskim ruchu slow food i rozwoju turystyki. Hryciuk zajmuje się też badaniem problematyki macierzyństwa w Polce. Jest m.in. współredaktorką książki (z Elżbietą Korolczuk) Pożegnanie z Matką Polką? Dyskursy, praktyki i reprezentacje macierzyństwa we współczesnej Polsce (2012), będącej krytyczną analizą współczesnych debat, zachowań i tożsamości związanych z macierzyństwem.

Z kolei Agnieszka Kościańska [13] zajmuje się seksualnością w PRL i dziś. W książce Płeć, przyjemność i przemoc. Kształtowanie wiedzy eksperckiej o seksualności w Polsce (2014) pokazuje specyfikę rozwoju seksuologii w Polsce i jej rolę w kształtowaniu ról płciowych. Seksuolodzy w PRL tworzyli główne źródło wiedzy na temat życia seksualnego. Wskazywali na jego działanie zdrowotne i więziotwórcze. Jednocześnie byli bardzo zachowawczy w kwestii ról płciowych: w pracach z tego okresu udane życie seksualne zależało od przyjęcia tradycyjnych ról płciowych.

Perspektywa feministyczna pojawiła się także w ostatniej książce Anny Wieczorkiewicz Czarna kobieta na białym tle. Dyptyk biograficzny (2013). Książka autorki, która wcześniej w swojej pracy badawczej sięgała do tematów związanych z cielesnością, a więc także z płcią, traktuje o Saartjie Baartman i Waris Dirie, które żyły w innych czasach i innych kontekstach, ale dobrze obrazują nie tylko skomplikowane losy czarnych kobiet w historii, lecz także losy teorii, feministycznej i postkolonialnej. Teorii, które biorą w posiadanie konkretne, ucieleśnione podmioty i wykorzystują je do własnych celów, w tym naukowych, społecznych, politycznych.

Obecna więc coraz widoczniej w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW perspektywa gender studies nie jest traktowana jednorodnie i bezkrytycznie. Pojawia się w różnych kontekstach badawczych i różnych tradycjach teoretycznych: od antropologii religii, przez antropologię literatury, jedzenia, wsi, do antropologii ciała, reprodukcji i seksualności. Łączy je szczególna wrażliwość na kwestię cielesności i płci, nierównej dystrybucji zadań publicznych i prywatnych między płciami i na uwikłanie tej kategorii we współczesne debaty metodologiczne, w tym nad dopuszczalnym stopniem zaangażowania antropologów i stosowalności wyników ich pracy badawczej. Można więc mówić o coraz większym różnicowaniu i rozwoju antropologii płci w środowisku warszawskich etnologów.

Projekty badawcze w lokalizacjach miejskich realizowane były w Katedrze Etnografii już od lat siedemdziesiątych. Wśród nich warto wyróżnić badania prowadzone przez  Annę Kuczyńską-Skrzypek w robotniczym Żyrardowie podsumowane serią artykułów ukazujących się w polskich periodykach etnologicznych.  Obecnie w przestrzeni miejskiej prowadzony jest duży grant badawczy, którym kieruje Sławomir Sikora [16]. Projekt ten dotyczy różnych form lokalnych praktyk kulturowych zachodzących w przestrzeni miejskiej: zarówno  działań instytucjonalnych, jak i form aktywności społeczno-kulturalnych podejmowanych przez mieszkańców. Badania, realizowane w dzielnicy Warszawy – na Grochowie, koncentrują się na kwestiach związanych z rodzącymi się ostatnio w tej dzielnicy miejscami oddolnej, "samorodnej" aktywizacji kulturowo-społecznej.

Inny projekt badawczy realizowany w przestrzeni miejskiej dotyczy konstruowania żydowskiego dziedzictwa warszawskich dzielnic Muranów i Mirów, rozpatrywanego w kontekście polskiej pamięci o społeczności żydowskiej i o zagładzie. Badania prowadzi Ewa Klekot, ich wyniki będą opublikowane wkrótce w czasopiśmie „Ethnologia Europaea”.

W warszawskim Instytucie Etnologii od wielu dekad realizowane były prace badawczo-dokumentacyjne dotyczące kultury regionów Polski. Wśród nich warto wyróżnić badania Mariana Pokropka podsumowane w książkach takich jak Ziemia sejneńska pod względem etnograficznym (1975) czy Suwalszczyzna: świat pogranicza (2009) oraz Ludowe tradycje Suwalszczyzny (2010). W ostatnich latach została przygotowana publikacja stanowiąca próbę zmierzenia się z wyzwaniami, jakie stawia ratyfikowana przez Polskę konwencja o ochronie dziedzictwa niematerialnego Niematerialne dziedzictwo kulturowe : identyfikacja - dokumentacja - ochrona - interpretacja - pojęcia – poglądy, red.  Krzysztof Braun [17] (2013).  Jednak głównym współczesnym kierunkiem są badania dotyczące procesów konstruowania tożsamości regionalnych i wykorzystywania/wytwarzania dziedzictwa kulturowego na potrzeby projektów tożsamościowych. Doskonałym przykładem tego typu działań są Miniatury etnograficzne, realizowane w latach  2008/2009 przez Katarzynę Waszczyńską w Ośrodku Etnograficznym Dziedzictwa Kulturowego Kurpiów w Lelisie, kontynuowane obecnie w Muzeum Kurpiowskim w Wachu (gmina Kadzidło) oraz prace podejmowane w ramach programu Obserwatorium kultury, których celem jest opis kulturotwórczych praktyk społecznych w gminie Kadzidło (województwo mazowieckie), obejmujący zarówno imprezy organizowane przez instytucje kultury czy władze samorządowe, jak i różnorodne działania twórcze podejmowane przez pojedyncze osoby.

Wykorzystywanie dziedzictwa narodowego w procesie umacniania tożsamości narodowych jest tematem badań Ewy Klekot, która realizuje w Serbii projekt badawczy dotyczący procesów patrymonializacji zarówno kultury, jak i natury. Patrymonializacja polega na dyskursywnym i performatywnym przekształcaniu dóbr kultury w dobra narodowe, a krajobrazu naturalnego w „przyrodę ojczystą”. Klekot Prowadzi badania na terenie parku narodowego Fruška Gora, w Autonomicznym Regionie Wojwodiny. Główną hipotezą badawczą jest przekonanie o tym, że każdy z trybów patrymonializacji („naturalny”, „kulturalny” i „religijny”) łączy się też z odmiennym reżimem materialności, dlatego ważnym obszarem badań są praktyki konserwatorskie potraktowane jako nieodłączny element trybów patrymonializacji oraz wszelkie praktyki związane z „dbaniem o dziedzictwo”. Tekst podsumowujący badania Walking in the National Park of Fruška Gora zostanie opublikowany w “Ethnologia Fennica”.

W nurcie badań dotyczących dziedzictwa kulturowego mieści się również projekt badawczy Marii Małanicz-Przybylskiej dotyczący muzyki góralskiej. Muzyka okazała się doskonałym polem obserwacji procesów konstruowania współczesnych identyfikacji i wykorzystywania do tego celu tradycji regionalnych. Zgromadzone materiały badawcze pozwalają na podjęcie debaty dotyczącej pojęć konstytutywnych dla języka refleksji etnologicznej takich jak tradycja, autentyczność, kultura ludowa, regiony etnograficzne oraz na uchwycenie zupełnie nowych znaczeń, jakie te kategorie zyskują współcześnie.

Innym kierunkiem refleksji podejmowanym w IEiAK UW jest zainteresowanie kwestiami wizualności i wykorzystania mediów w badaniach etnograficznych. W tym obszarze sytuują się prace Sławomira Sikory, który realizował projekty badawcze dotyczące fotografii i jej roli w kulturze (Photography. Between Document and Symbol, 2004) oraz filmu etnograficznego i jego miejsca w refleksji antropologicznej (Paradox of visuality. Film and practising anthropology, 2012).  Film Making It Interesting...  A film on mediatization of wedding rituals (Sikora S., Dudek K., 2009, 70') podsumowuje badania prowadzone w Południowej Polsce (Kolbuszowa), dotyczące roli fotografa/filmowca w konstruowaniu „wspomnień” ze współczesnych obrzędów weselnych.

Związki pomiędzy nowymi mediami a tożsamościami  (rozumianymi jako zespół praktyk, narracji i ucieleśnień) to zagadnienia, których dotyczą prace badawcze Piotra Cichockiego. Badania zogniskowane wokół pytania, w jaki sposób internetowe serwisy społecznościowe wpływają na tożsamości i wspólnotowości użytkowników, został podsumowany książką Sieć przyjaciół. Serwis społecznościowy oczami etnografa (2012). Kolejny zrealizowany projekt dotyczył wpływu technologii na społeczności lokalne w Południowo-wschodniej Polsce (Podlasie).

Anna Malewska-Szałygin [4] aktualnie realizuje projekt badawczy (finansowany przez Narodowe Centrum Nauki) zatytułowany Etnografia odbioru przekazu medialnego a wiedza potoczna. Etnograficzne badania terenowe prowadzi, wraz z grupą studentów, na Podhalu przyglądając się w jaki sposób mieszkańcy wsi użytkują  media, jak w konfrontacji z przekazem medialnym konstruują swoje tożsamości, jakiego rodzaju treści i obrazy przenikają z ekranów i głośników do lokalnych dyskursów zmieniając lokalne wyobrażenia o władzy, państwie i polityce.

Badania dotyczące problemów zdrowia, choroby i opieki medycznej zapoczątkował w IEiAK Tomasz Rakowski [2], a kontynuuje je Hubert Wierciński [18], który zrealizował projekt badań nad narracyjno-dyskursywnym konstruowaniem choroby nowotworowej. Wnioski z badań zamieścił w pracy doktorskiej (Doświadczenie choroby nowotworowej – antropologiczne studium praktyk i narracji, 2014). Obecnie rozpoczyna nowy projekt badawczy zogniskowany wokół problemów opieki zdrowotnej widzianych z oddolnej perspektywy pacjenta. Wierciński wraz z Radkowską-Walkowicz są także redaktorami zbioru Etnografie biomedycyny, powstałego jako podsumowanie grantu badawczego, finansowanego z Narodowego Centrum Nauki: Rodzina i reprodukcja w kontekście rozwoju genetyki i nowych technologii medycznych. Perspektywa antropologiczna. Książka zawierająca teksty autorów z różnych ośrodków polskich i zagranicznych traktuje o konsekwencjach rozwoju medycyny i genetyki, o medykalizacji i sposobach radzenia sobie z nią w codziennym życiu, o negocjowaniu znaczeń związanych z nowoczesnymi technologiami medycznymi przez ludzi chorych i zdrowych. Wspomniany projekt skupia się na opisaniu, jak naukowe doniesienia na temat rozwoju genetyki wpływają na potoczne definicje związane z kategoriami rodziny i pokrewieństwa; jak choroba i podjęcie terapii medycznej wpływają na współczesne określanie kręgu bliskich, relacji z nimi i własnej tożsamości; jak rozwój nauki wpływa na wybory dotyczące leczenia, terapii medycznych i reprodukcji Polaków.

Na pograniczu antropologii medycyny i childhood studies prowadzone są badania Interdyscyplinarnego Zespołu Badań nad Dzieciństwem. Realizowany przez zespół projekt Nowe technologie reprodukcyjne – perspektywa childhood studies jest pierwszym w Polsce badaniem sytuacji społecznej i kulturowej dzieci, które przyszły na świat dzięki technologiom wspomaganego rozrodu. Badania m.in. Ewy Maciejewskiej-Mroczek skupiają się przede wszystkim na perspektywie samych zainteresowanych – dzieci, jednak obejmują także ich rodziców oraz lekarzy.

Antropologia medyczna i psychiatria kulturowa stanowią obszar badań Andrzeja Perzanowskiego. Od 2011 r. prowadzi badania nad procesami deinstytucjonalizacji w psychiatrii na przykładzie szpitala psychiatrycznego w Choroszczy we wschodniej Polsce. Przygotowuje rozprawę habilitacyjną Instytucja zamknięta z wyrzutami sumienia. Antropologiczne wymiary deinstytucjonalizacji opieki nad chorymi psychicznie. W ramach tego projektu zajmuje się: funkcjonowaniem dużej instytucji zamkniętej w wiejskim kontekście – jej oddziaływaniem ekonomicznym, społecznym i poznawczym; problemami stygmatyzacji i społecznej reintegracji osób ciężko chorych psychicznie; klasowymi, seksualnymi i genderowymi aspektami praktyk psychiatrycznych; antropologiczną analizą dyskursu psychiatrycznego; społecznymi i ideologicznymi wymiarami psychiatrii, a także analizą „etnografii bezradności” (ethnography of futility, Paul Brodwin), czyli społecznymi i profesjonalnymi konsekwencjami zderzenia z problemami cierpienia i chronicznej choroby psychicznej. Badania Perzanowskiego obejmują również historyczny, w tym i europejski, kontekst procesów deinstytucjonalizacji w psychiatrii.

W warszawskim Instytucie Etnologii realizowane są także projekty łączące perspektywę antropologiczną z refleksją o charakterze literaturoznawczym. Do tego nurtu należy projekt realizowany obecnie przez Annę Wieczorkiewicz, poświęcony topice Drogi do Indii w kulturze współczesnej.  Pojęcie toposu – wywodzące się z klasycznej retoryki – zostaje tu odniesione do szeroko rozumianych praktyk kulturowych. Nacisk spoczywa na badaniach polskich zastosowań tego toposu w odniesieniu do ogólniejszych (światowych) tendencji kulturowego wytwarzania,  funkcjonowania i modyfikowania znaczeń wiązanych z egzotyczną podróżą. Wcześniejsze projekty Anny Wieczorkiewicz dotyczyły ujęć wędrówki jako sposobu przedstawiania ludzkich sytuacji  egzystencjalnych w literaturze i zostały podsumowane książką Wędrowcy fikcyjnych światów. Rycerz, pielgrzym i włóczęga (1997). Wyniki jej badań z zakresu antropologii podróży i turystyki przedstawia książka Apetyt turysty. O podróżniczych kontaktach ze światem (2008) oraz książka Terytoria smaku (2014), sytuująca się na pograniczu antropologicznych studiów podróży i antropologii jedzenia. Badania z zakresu antropologii jedzenia prowadzi również Renata Hryciuk [15]. Realizowany przez nią projekt dotyczący zmian zwyczajów żywieniowych w Polsce po transformacji, pojawienia się ruchów jedzeniowych i nowej etyki konsumpcji został podsumowany w tematycznym numerze czasopisma (op.cit.,)( 43/2011).